ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЗЫ
ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЗЫ
(Үндезин Хоойлузу)
Бис, Тыва Республиканың хөй националдыг чону,
- бодувустуң эрге-ажыктарывысты болгаш тура-соруувусту илеретпишаан;
- буянныг болгаш чөптүг чорукка бүзүрелди биске дамчыдып берген өгбелеривистиң төөгүлүг чаңчылдарынга болгаш мөзү-шынар талазы-биле принциптеринге даянмышаан, Тыва Республиканың тускайлаң онзагайын болгаш ооң эрге-хоойлу байдалын барымдаалавышаан;
- кижиниң эргелерин болгаш хосталгаларын дээди үнелиг чүүл деп хүлээп көрбүшаан, демократтыг ниитилелдиң хөгжүлдезиниң хүлээп алдынган принциптерин сагывышаан;
- Тыва Республиканың политиктиг, социал-экономиктиг болгаш культура талазы-биле хөгжүлдези дээш амгы болгаш келир үедеги салгалдарның мурнунга бодувустуң харыысалгавысты медереп билбишаан;
- Тыва Республиканың улузунуң чаагай чоруун болгаш чечектелиишкинин хандырарынче чүткүвүшаан;
- Россия Федерациязының Конституциязының чүүлдерин удуртулга болдургаш, бо Конституцияны хүлээп ап база ону Тыва Республиканың Үндезин Хоойлузу кылдыр чарлап тур бис.
БИРГИ КЕЗЭЭ
I ЭГЕ
КОНСТИТУЦИЯЛЫГ ТУРГУЗУГНУҢ ҮНДЕЗИННЕРИ
1 чүүл. Тыва Республиканың эрге-байдалы
1. Тыва Республика – Тыва – Россия Федерациязының составында кирип турар демократтыг эрге-хоойлулуг күрүне, боду Конституциялыг болгаш хоойлужудулгалыг.
2. Тыва Республика болгаш Тыва деп аттар бир дөмей ужур-уткалыг.
3. Тыва Республиканың конституциялыг эрге-хоойлу байдалы Россия Федерациязының Конституциязы-биле болгаш бо Конституция-биле тодараттынар. Тыва Республиканың конституциялыг эрге-хоойлу байдалын чүгле федералдыг конституция хоойлузунга дүүштүр Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың аразында кайызының-даа чөпшээрежилгези-биле өскертип болур.
2 чүүл. Кижиниң болгаш хамаатының эргелери база хосталгалары
Кижи, ооң эргелери болгаш хосталгалары дээди үнелиг чүүл болур. Кижиниң болгаш хамаатының эргелерин болгаш хосталгаларын хүлээп ап көөрү, сагыыры болгаш камгалаары – Тыва Республиканың хүлээлгези.
3 чүүл. Улусчу эрге-чагырга
1. Тыва Республиканың девискээринде чурттап турар хөй-аңгы националдыг бүгү хамаатылар Тыва Республиканың чону болур.
2. Күш чок деп санаар – (11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу)
3. Тыва Республикага эрге-чагырганы кым-даа кара туразында ээлеп ап болбас. Эрге-чагырганы эжелеп алыры азы эрге-чагырганың бүрүн эргелерин кара туразында ээлеп алыры хоойлу ёзугаар истеп сүрдүрер.
4. Республиканың чонунуң эрге-чагыргазының дээди дорт илерээшкини болза, референдум болгаш күштүг бооп турар хоойлужудулга ёзугаар чорудар хостуг соңгулдалар болур.
4 чүүл. Хамааты ниитилелдиң институттары
Тыва Республикада күрүне эрге-чагыргазы хөй-ниити каттыжыышкыннарының хоойлуга дүүшкен ажыл-чорудулгазынче киришпес, Тыва Республикада хамааты ниитилелдиң институттарының хөгжүлдезинге деткимчени көргүзер.
Хамаатыларның, хөй-ниити каттыжыышкыннарының Тыва Республикада күрүне эрге-чагырга болгаш тус черлерниң бот-башкарылга органнары-биле кады ажылдажылгазын, хамаатыларның негелделерин болгаш сонуургалдарын барымдаалап, оларның эргелерин болгаш хосталгазын камгалаары, хөй-ниити каттыжыышкыннарының күрүне политиказын тургузуп база боттандырып турар үеде эргелерин, Тыва Республикада күрүне эрге-чагырга болгаш тус черлерниң бот-башкарылга органнарының ажыл-чорудулгазының хөй-ниити хыналдазын боттандырар сорулга-биле, а ол ышкаш хоругдал черлеринде кижилерниң эргелерин камгалаар күрүне политиказын боттандырарынга дузалаар сорулга-биле Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы тургустунар. Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазын тургузарын болгаш ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканың Конституция Хоойлузу доктаадып тургузар.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
5 чүүл. Күрүне дылдары
1. Тыва Республиканың күрүне дылдары тыва болгаш орус дылдар болур.
2. Тыва Республика бүгү националдарның төрээн дылын камгалап арттырар, эргезин сагыырынга, ону өөренир болгаш сайзырадыр аргаларны тургузарынга магадылалдарны хандырар.
6 чүүл. Тыва Республиканың девискээри
Тыва Республиканың девискээри бүдүн-бүрүн, хувааттынмас болгаш чүгле федералдыг хоойлу-биле база Республиканың Конституция хоойлузу-биле көрдүнген чурум ёзугаар өскертинген бооп болур.
7 чүүл. Административтиг девискээр тургузуу
Тыва Республика бодунуң административтиг девискээр тургузуун болгаш ону өскертириниң чурумун чоннуң шаг-төөгүден бээр чурттап келгени черлеринге үндезилеп база тус черниң географтыг байдалын, тус-тус муниципалдыг тургузугларның экономиктиг хөгжүлдезиниң деңнелин, чонунуң санын болгаш өске-даа факторларны барымдаалааш, Тыва Республиканың Конституция хоойлузунга дүүштүр боду доктаадыр.
8 чүүл. Тыва Республиканың эрге-хоойлу системазы
1. Тыва Республиканың эрге-хоойлу системазын Тыва Республиканың Конституциязы, Тыва Республиканың Конституция хоойлулары, Тыва Республиканың хоойлулары болгаш Тыва Республиканың өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актылары тургузар.
2. Россия Федерациязының Конституциязы, эң дээди юридиктиг күштүг акт болбушаан, а ол ышкаш федералдыг Конституция хоойлулары, Россия Федерациязының Конституциязын ёзугаар Россия Федерациязының эргелеп баштаар чүүлдери азы Россия Федерациязы биле Россия Федерациязының субъектилериниң кады эргелеп баштаар чүүлдери-биле көрдүнген айтырыгларга хамаарыштыр хүлээп алдынган федералдыг хоойлулар, Россия Федерациязының делегей керээлери Тыва Республиканың девискээринге дорт күштүг.
3. Тыва Республиканыӊ Конституциязын, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларын, Тыва Республиканыӊ хоойлуларын база ооӊ бүрүн эргелериниӊ иштинге хүлээп алган Тыва Республиканыӊ өске-даа нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларын Тыва Республиканыӊ девискээринде турар күрүне эрге-чагырга органнары, өске-даа күрүне органнары, тус чер бот-башкарылга органнары, организациялар, хөй-ниити каттыжыышкыннары, албан-дужаалдыг кижилер болгаш хамаатылар шупту күүседири албан. Айыткан актыларны күүсетпес азы хажыдар болза, федералдыг хоойлуларда, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларында база Тыва Республиканыӊ хоойлуларында көрдүнген харыысалганы онаар. Бир эвес айыткан хемчеглер дээш федералдыг хоойлуда административтиг харыысалга доктааттынмаан болза, ону Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузу-биле, Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле доктаадып болур.
(3-кү кезекти немээнин 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
9 чүүл. Күрүне эрге-чагыргазын аңгылаарының принциптери
1. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазы хоойлужудулга, күүсекчи болгаш суд эрге-чагыргазы кылдыр аңгылаанынга үндезиленип боттанып турар.
2. Хоойлужудулга, күүсекчи болгаш суд эрге-чагыргазының органнары бот-тускайлаң.
10 чүүл. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнарыныӊ системазы
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Россия Федерациязынга хөй-ниити эрге-чагыргазыныӊ чаӊгыс аай системазында Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагыргазыныӊ органнары конституцияда тургускан хемчээлиниӊ иштинге боттарыныӊ бүрүн эргелерин боттандырар база Россия Федерациязыныӊ хоойлужудулгазы-биле көрдүнген харыысалганы алыр, ол ышкаш Россия Федерациязыныӊ Конституциязынга, федералдыг конституция хоойлуларынга база федералдыг хоойлуларга оларныӊ хүлээп турары (хүлээп алган) бо Конституция, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлулары, Тыва Республиканыӊ хоойлулары база өске-даа нормативтиг хоойлу-дүрүм актылары болгаш оларныӊ боттандырып турар ажыл-чорудулгазы дүгжүп турарын хандырар.
2. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагыргазыныӊ хоойлужудулга болгаш күүсекчи органнарыныӊ, Тыва Республиканыӊ өске күрүне органнарыныӊ системазын Россия Федерациязыныӊ конституция тургузуунуӊ үндезиннеринге, хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуга, өске-даа федералдыг хоойлуларга дүүштүр боттары тургузар.
3. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнарыныӊ системазын: Тыва Республиканыӊ хоойлужудулга органы; Тыва Республиканыӊ дээди албан-дужаалдыг кижизи; Тыва Республиканыӊ дээди күүсекчи органы; бо Конституцияга дүүштүр тургузар Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагыргазыныӊ өске органнары тургузар.
4. Тыва Республиканыӊ дээди албан-дужаалдыг кижизи Тыва Республиканыӊ Баштыӊы болур.
5. Тыва Республикага хоойлу үндүрер эрге-чагырганы Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) боттандырар.
6. Күүсекчи эрге-чагырганы Тыва Республиканыӊ Чазаа боттандырар. Тыва Республиканыӊ Чазаан Тыва Республиканыӊ Баштыӊы баштаар.
7. Тыва Республиканыӊ эптештирилге шииткекчилери суд системазыныӊ дугайында Россия Федерациязыныӊ хоойлужудулгазынга, өске-даа федералдыг конституция база федералдыг хоойлуларга дүүштүр Тыва Республиканыӊ девискээринде чогуур суд участоктарында суд эрге-чагыргазын боттандырар.
8. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнарыныӊ системазынче бо Конституцияга дүүштүр тургузар Тыва Республиканыӊ өске-даа күрүне органнары кирер.
9. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнарыныӊ бүрүн эргелерин Россия Федерациязыныӊ Конституциязы, хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлу, өске-даа федералдыг хоойлулар, бо Конституция, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлулары база Тыва Республиканыӊ хоойлулары-биле тургузар.
11 чүүл. Тус черниң бот-башкарылгазы
Тыва Республикага бодунуң бүрүн эргелерин боттандырарынга Россия Федерациязының Конституциязының, федералдыг хоойлуларның, бо Конституцияның база Тыва Республиканың хоойлуларының тодараткан хемчээлинге бот-тускайлаң тус черниң бот-башкарылгазы хүлээп көрдүнүп база магадылаттынып турар.
12 чүүл. Социал политика
1. Тыва Республика кижиниң төлептиг амыдыралын болгаш хостуг хөгжүлдезин тургузар болгаш хандырарынче угланган социал политиканы чорудар.
2. Тыва Республикага кижилерниң күш-ажылы болгаш кадыкшылы камгалаттынар, өг-бүлеге, иелерге, адаларга болгаш чаштарга, инвалидтерге болгаш назылап кыраан кижилерге күрүне деткимчези хандырттынар, күрүнениң пенсия хандырылгазының, кадык камгалалының, камгаладылганың, а ол ышкаш аныяктарга профессионал болгаш социал деткимчениң системалары хөгжүүр.
13 чүүл. Өнчүге эргениң болгаш экономиктиг ажыл-чорудулганың хостуунуң магадылалдары
1. Тыва Республикага экономиктиг девискээрниң чаңгыс аай барааннарының, ачы-дуза болгаш саң-хөө хөреңгилериниң хостуг шимчээшкини, адааннажылганы деткиири, экономиктиг ажыл-чорудулганың хостуун магадылап турар.
2. Тыва Республикага хуу, күрүне, муниципалдыг болгаш өске-даа өнчүнүң хевирлери бир деңге камгалаттынар.
14 чүүл. Чер, чер адааның байлактары болгаш өске-даа бойдус курлавырлары
1. Тыва Республиканың девискээринде чер, чер адааның байлактары болгаш өске-даа бойдус курлавырлары Тыва Республиканың чонунуң амыдырал-чуртталгазының болгаш ажыл-чорудулгазының үндезини кылдыр ажыглаттынар.
2. Тыва Республиканың девискээринге черни, чер адааның байлактарын болгаш өске-даа бойдус курлавырларын Тыва Республиканың чонунуң эрге-ажыынга болгаш Россия Федерациязының Конституциязының, федералдыг хоойлуларның, Тыва Республиканың хоойлуларының болгаш өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актыларының чүүлдеринге дүүштүр ээлээрин, ажыглаарын болгаш аайлап башкарарын боттандырар.
3. Черни өнчү болдурарының айтырыгларын чер ажыглалының төөгүден тургустунган хевирлерин база черлерниң чамдык категорияларын тускай сорулгага көрдүнгенин хевээр артырарын болгаш деткиирин барымдаалап федералдыг хоойлужудулга болгаш Тыва Республиканың Конституция хоойлулары-биле таарыштыр шиитпирлээр.
4. Тыва Республиканың девискээринге черге хуу өнчүнүң хевирин Россия Федерациязының Конституциязы, федералдыг хоойлулар, а ол ышкаш Тыва Республиканың Конституция хоойлулары-биле тодарадыр.
15 чүүл. Идеологияның хөй хевирлиг болуру
1. Тыва Республикага идеологияның хөй хевирлиин хүлээп аары көрдүнүп турар.
2. Кандыг-даа идеология күрүнении бооп азы сагыыры албан кылдыр доктааттынмас.
3. Тыва Республикага партияларның xөй хевирлиин хүлээп ап турар.
4. Тыва Республиканың девискээринде херек кырында бар политиктиг партиялар, хөй-ниити каттыжыышкыннары хоойлу мурнунга бир дөмей дең болур.
5. Сорулгалары азы хөделиишкиннери Россия Федерациязының Конституциялыг тургузуунуң үндезиннерин күш-биле өскертиринче болгаш ооң бүдүн-бүрүн турарын үрээринче, Тыва Республиканың Конституция-эрге-хоойлулуг байдалын хоойлуга дүүшпес арга-биле өскертиринче, күрүнениң айыыл чок чоруун үрегдээринче, чепсектиг бөлүктер тургузарынче, социал, сөөк-язы, национал болгаш шажын-чүдүлге өжээннежилгезин өөскүдеринче угланган хөй-ниити каттыжыышкыннарын тургузары болгаш оларның ажыл-чорудулгазын чорудары хоруглуг.
16 чүүл. Тыва Республиканың демдектери болгаш найысылалы
1. Тыва Республика күрүне демдектерлиг – туктуг, сүлделиг, ыдык ырлыг (гимнниг). Тыва Республиканың күрүне демдектериниң кандыг болурун болгаш оларны ажыглаарының чурумун Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле доктаадыр.
2. Тыва Республиканың найысылалы Кызыл хоорай болур. Найысылалдың эрге-байдалы Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле доктааттынар.
17 чүүл. Конституциялыг тургузугнуң үндезиннериниң дээди эргелиг болуру
1. Тыва Республиканың Конституциязының бо эгезиниң чүүлдери Тыва Республиканың Конституциялыг тургузуунуң үндезиннерин тургузар болгаш Тыва Республиканың референдумунга азы бо Конституция-биле көрдүнген чурумунга өскерттинген туруп болур.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Бо Конституцияның кандыг-даа чүүлдери Тыва Республиканың Конституция тургузуунуң үндезиннеринге чөрүшкек болбас.
II ЭГЕ
КИЖИНИҢ БОЛГАШ ХАМААТЫНЫҢ ЭРЕЛЕРИ, ХОСТАЛГАЛАРЫ БОЛГАШ ХҮЛЭЭЛГЕЛЕРИ
18 чүүл. Эргелерниң болгаш хосталгаларның аңгылаттынмазы
1. Тыва Республиканың девискээринде чурттап турар Россия Федерациязының хамаатыларының кол эргелери болгаш хосталгалары аңгылаттынмас болгаш кижи бүрүзүнге төрүмелинден хамааржыр.
2. Россия Федерациязының Конституциязында болгаш Тыва Республиканың Конституциязында быжыглаттынган кижиниң болгаш хамаатының эргелери база хосталгалары Тыва Республикага камгалаттынар болгаш магадылаттынар.
3. Кижиниң болгаш хамаатының эргелерин база хосталгаларын быжыглап турар делегей эргезин ниити хүлээп көрдүнген принциптери база нормалары Тыва Республиканың девискээринге Россия Федерациязының Конституциязының, Россия Федерациязының делегей Керээлериниң, федералдыг хоойлуларның чүүлдеринге дүүштүр ажыглаттынар.
4. Тыва Республиканың девискээринге кижиниң Россия Федерациязының Конституциязында, Конституция болгаш өске-даа федералдыг хоойлуларда магадылаан эргелерин болгаш хосталгаларын кым-даа казыыр азы ооң хоойлу ёзугаар эргелерин, федералдыг хоойлуда көрдүнген таварылгаларны санаваска, кызыгаарлаар эрге чок.
19 чүүл. Эргелерниң болгаш хосталгаларның дең болуру
1. Бүгү кижилер хоойлу мурнунга бир дөмей дең эргелиг болур.
2. Тывa Республикага кижиниң болгаш хамаатының Россия Федерациязының Конституциязында чарлаттынган эргелериниң база хосталгаларының эр-херээженинден, сөөк-язызындан, националындан, дыл-домаандан, өнчү-хөреңгизиниң болгаш албан-дужаалының байдалындан, ызыгуурундан, чурттап турар черинден, шажын-чүдүлге хамаарылгазындан, үзел-бодалдарындан, хөй-ниити каттыжыышкыннарынга кирип азы кирбейн турарындан, а ол ышкаш өске-даа байдалдарындан хамаарылга чокка дең болурун магадылап турар. Тыва Республиканың девискээринге социал, сөөк-язы, национал, дыл азы шажын-биле холбашкан демдектерин барымдаалап, хамаатыларның эргелерин кызыгаарлаарының кандыг-даа хевирлери хоруглуг.
20 чүүл. Амыдырап-чурттаар эрге
1. Кижи бүрүзү амыдырап-чурттаар эргелиг.
2. Амыдырап-чурттаар эрге – кижи бүрүзүнүң Россия Федерациязының Конституциязы-биле, федералдыг хоойлулар-биле, Тыва Республиканың Конституциязы-биле болгаш Тыва Республиканың хоойлулары-биле камгалаттынган аңгылаттынмас эргези-дир. Хамаатыларның амы-тыны, кадыкшылы, хууда хосталгазы болгаш айыыл чок чоруу күрүнениң камгалалында турар.
21 чүүл. Кижиниң төлептиг чоруу
1. Кижиниң төлептиг чоруун күрүне камгалаар. Ону куду көрүп дорамчылаарынга чүү-даа чүве үндезин болуп шыдавас.
2. Кымны-даа эрииделге, күчүлелге, өске-даа каржы дошкун азы кижини куду көрүп дорамчылаар аажылалга азы кеземчеге таварыштырып болбас. Кымны-даа ооң бодунуң эки тура-биле чөпшээрежилгези чокка эмнелге, эртем талазы-биле азы өске-даа дуржулга кылырынга ажыглап болбас.
22 чүүл. Хуу амыдыралга эрге
Тыва Республиканың девискээринге кижи бүрүзү Россия Федерациязының Конституциязын ёзугаар дээп болбас хуу амыдыралдыг, бодунуң болгаш өг-бүле чажыттыг, бодунуң ат-алдарын болгаш чаагай адын камгалаар, чагаалажыры, телефон-биле чугаалажыры, почта, телеграф дамчыштыр болгаш өске-даа дыңнадыглары чажыт болур эргелиг. Хуу амыдыралдыг болyp эргени чүгле суд шиитпиринге үндезилеп кызыгаарлап болур.
23 чүүл. Чурттаар оран-бажыңныг болур эрге
1. Кижи бүрүзү чурттаар оран-бажыңга эргелиг. Кымны-даа кара тура-биле чурттаар оран-бажың чок кылып болбас.
2. Күрүне эрге-чагыргазының органнары болгаш тус чер бот-башкарылгазының органнары чурттаар оран-бажың тудуун деткиир, чурттаар оран-бажыңга эргени боттандырарынга эптиг байдалдарны тургузар.
3. Чединмес кижилерге, хоойлуда көрдүнгенин ёзугаар чурттaap оран-бажың хереглеп турар өске-даа хамаатыларга ону күрүне, муниципалдыг болгаш өске-даа чуртталга фондуларындан хоойлуларда көрдүнген нормаларга дүүштүр халаска азы болдунар төлевир-биле бээр.
4. Чурттаар оран-бажыңга дээп болбас. Федералдыг хоойлуда доктааттынган таварылгаларда азы суд шиитпиринге үндезилеп дээрден башка, кым-даа чурттаар оран-бажыңче ында чурттап турар кижилерниң чөпшээрели чокка кирер эрге чок.
24 чүүл. Националын болгаш дылын тодарадыры
1. Кижи бүрүзү бодунуң хамааржыр националын тодарадыр болгаш айтыр эргелиг. Кымны-даа бодунуң хамааржыр националын тодарадырынче болгаш айтырынче албадап болбас.
2. Кижи бүрүзү төрээн дылын ажыглаар, харылзажылга, кижизидилге, өөредилге болгаш чогаадылга дылын хостуу-биле шилип алыр эргелиг.
25 чүүл. Арын-нүүрнүң хостуу болгаш чүдүлгениң хостуу
Кижи бүрүзүнге кандыг-даа шажынга чааскаан азы өске кижилер-биле кады чүдүүр азы кандыг-даа шажынга чүдүвес, шажынчы болгаш өске-даа үзелдерин хостуу-биле шилип алыр болгаш солуур, кандыг үзелдерлиг болур болгаш оларны нептередир база оларга дүүштүр бодун алдынып чоруур эргени киириштирбишаан, арын-нүүрнүң хостуун, кандыг чүдүлгелиг болурунуң хостуун магадылап турар.
26 чүүл. Угаан-бодалдың болгаш сөстүң хостуу
1. Кижи бүрүзүнге угаан-бодалдың болгаш үзелдерниң хостуун магадылап турар.
2. Кижи бүрүзүнге бодунуң бодалдарын, политиктиг болгаш социал үзелдерин илередир сорулга-биле, бир эвес ол өске кижилерниң Конституцияда көрдүнген эргелерин болгаш хосталгаларын, күрүнениң болгаш ниитилелдиң айыыл чок чоруун азы хөй-ниитиниң мөзү-шынар негелделерин үревес болза, сөстүң хостуу магадылаттынар.
3. Тыва Республиканың девискээринге социал, сөөк-язы, национал азы шажын талазы-биле көөр хөөн чок болгаш өжээннешкек чорукту өөскүдер пропаганданы азы агитацияны болдурбас. Дайынны, ол ышкаш социал, сөөк-язы, национал, шажын азы дыл талазы-биле артык талалыг дээрзин пропагандалаары хоруглуг.
4. Кым-даа бодунуң санал-бодалдарын болгаш үзелдерин илередиринче азы олардан ойталаарынче албадаттырган туруп болбас.
5. Кижи бүрүзү информацияны хоойлуга дүүштүр кандыг-даа арга-биле хостуг дилеп тывар, алыр, дамчыдap, бүдүрер болгаш нептередир эргелиг. Күрүне чажыды болур медээлерниң даңзызы федералдыг хоойлу ёзугаар тодараттынар.
6. Тыва Республиканың девискээринге Россия Федерациязының Конституциязын ёзугаар федералдыг хоойлуларның тодараткан хемчээлинге дүүштүр массалыг информацияның болгаш парлалганың хостуу магадылаттынар.
27 чүүл. Каттыжыышкыннар тургузар эрге
1. Кижи бүрүзү бодунуң эрге-ажыктарын камгалаары-билe профессионал эвилелдер тургузар эргезин киириштирбишаан, каттыжыышкыннар тургузар эргелиг. Тыва Республиканың девискээринге хөй-ниити каттыжыышкыннарының ажыл-чорудулгазының хостуу федералдыг хоойлуларга дүүштүр магадылаттынар.
2. Кым-даа кандыг-бир каттыжыышкынга киреринче азы аңаа доктаап турарынче албадаттырган туруп болбас.
28 чүүл. Соңгуур болгаш соңгудар эрге
1. Тыва Республиканың девискээринде чурттап турар Россия Федерациязының хамаатылары Россия Федерациязының Конституциязының, федералдыг хоойлуларның болгаш Тыва Республиканың Конституциязының чүүлдерин ёзугаар Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарынче база тус черниң бот-башкарылга органнарынче соңгуур болгаш соңгудар, Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың девискээринге чорудар Россия Федерациязының референдумунга, өске-даа референдумнарга киржир эргелиг.
2. Тыва Республиканыӊ девискээринде чурттап турар Россия Федерациязыныӊ хамаатылары күрүне херектерин башкарарынга дорт, база боттарыныӊ төлээлерин дамчыштыр киржир эргелиг.
(2-ги кезекти 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнары күрүне херектерин башкарарынга хамаатыларныӊ киржир эргелерин дорт, база боттарыныӊ төлээлерин дамчыштыр, ооӊ иштинде Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагырга органнарынче, тус чер бот-башкарылга органнарынче соӊгулдаларны өй-шаанда томуйлаарыныӊ магадылалдарын база айыткан соӊгулдаларны өйлеп эрттирериниӊ магадылалдарын хоойлужудулгага быжыглаар арга-биле боттандырарын хандырар.
(3-кү кезекти немээнин 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
29 чүүл. Хуу өнчүлүг болур эрге
1. Хуу өнчүлүг болур эргени хоойлу камгалап тypaр.
2. Кижи бүрүзү өнчүзүнге эт-хөреңгилиг болур эргелиг, ону боду чааскаан азы өске кижилер-биле кады эдилээр, ажыглаар азы аайлап башкарар.
3. Кым-даа суд шиитпири чокка ѳскениң эт-хөреңгизин хавырып болбас. Эт-хөреңгини күрүне болгаш муниципалдыг хереглелинче албадал-биле дамчыдып бээрин чүгле ооң орнун баш удур болгаш дең үнелиг кылдыр тургузуп бергенде боттандырып болур.
4. Өнчүнү салгап алыр эрге магадылалдыг.
30 чүүл. Күш-ажыл кылыр эрге
1. Күш-ажыл хостуг. Кижи бүрүзү бодунуң күш-ажыл кылып шыдаар аргаларын хостуу-биле ажыглаар, ажыл-чорудулганың хевирин болгаш мергежилди шилип алыр эргелиг.
2. Албадалдыг күш-ажыл хоруглуг.
3. Кижи бүрүзү айыыл чок чоруктуң болгаш арыг-шевер чоруктуң негелделеринге дүгжүп турар черге ажылдаар, кылган ажылы дээш үезинде төлевир алыр, ол ышкаш ажыл чок чоруктан камгаладыр эргелиг.
4. Маргыштарны шиитпирлээриниң федералдыг хоойлуда доктааттынган аргаларын, ажыл соксадыр эрге-биле кады ажыглавышаан, хууда болгаш коллективтиг-даа күш-ажылга хамаарышкан чѳрүлдээлерни үндүрер эргени хүлээп көөр.
5. Кижи бүрүзү дыштаныр эргелиг. Күш-ажыл керээзи-биле ажылдап турар кижиге федералдыг хоойлу болгаш Тыва Республиканың хоойлуларын ёзугаар доктааттынган ажыл шагының хемчээли, дыштанылга болгаш байырлал хүннери, чылдың-на алыр төлевирлиг шөлээ магадылаттынып турар.
31 чүүл. Өг-бүлени камгалаар эрге
Өг-бүле, иелер, адалар болгаш уруглар күрүнениң камгалалында турар.
32 чүүл. Уругнуң эргелери
Уруг бүрүзү тускай камгалал-биле хандырттынар болгаш хостуг база төлептиг байдалдарда күш-шыдал, угаан-медерел, мөзү-шынар болгаш сагыш-сеткил талазы-биле сайзыраарының таарымчалыг аргаларын алыp эргелиг.
33 чүүл. Социал хандырылгага эрге
1. Кижи бүрүзүнге назылап кыраанда, аараанда, инвалид апарганда, азыракчызын оскунганда, уругларын кижизидип азыраар апарганда болгаш хоойлуда көрдүнген өске-даа таварылгаларда социал хандырылга магадылаттынар.
2. Күрүне пенсиялары болгаш социал акша дузаламчыларын хоойлу ёзугаар доктаадыр.
3. Эки тураның камгаладылгазы, социал хандырылганың немелде хевирлерин тургузары болгаш ачы-буян чедирер чорук деткимчени алыр.
34 чүүл. Кадыкшыл камгаладырынга эрге
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Кижи бүрүзү кадыкшылын камгалаар болгаш төлевир чокка чедирип турар эмчи дузазын магадылаан хемчээлге, база ол ышкаш төлевирлиг эмчи ачы-дузазын алыр эргелиг болур.
35 чүүл. Эртем-билиг чедип алыр эрге
1. Кижи бүрүзү эртем-билиг чедип алыр эргелиг.
2. Школа мурнунуң, эге ниити, кол ниити болгаш ортумак ниити билигни, ортумак тускай эртемни өөредилге талазы-биле ажыл-чорудулганы боттандырып турар күрүнениң, муниципалдыг организацияларга бүгүдеге билдингир болгаш халас болдурарын магадылап турар.
(2-ги кезекти 02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Кижи бүрүзү конкурска үндезилеп дээди эртемни, бир эвес федералдыг хоойлу-биле өске чүүл доктааттынмаан болза, эртемниң бердинген деңнелин хамааты бир дугаар чедип ап турар таварылгада, халас алыр эргелиг болур.
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 болгаш 22.03.2022 № 57-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгелери-биле бижээн)
4. Кол ниити эртем чедип алыры албан.
36 чүүл. Чогаадылганың болгаш культураның хостуунга эрге
1. Кижи бүрүзүнге литература, уран чүүл, эртем-техника болгаш өске-даа хевирлерниң чогаадылгазының, башкылаарының хостуу магадылаттынар. Угаан-бодал өнчүзү хоойлу ёзугаар камгалаттынар.
2. Кижи бүрүзү культура амыдыралынга киржир болгаш культура албан черлерин ажыглаар, культураның үнелиг чүүлдери-биле таныжар эргелиг.
37 чүүл. Юридиктиг дузага эрге
Кижи бүрүзү бодунуң эргелерин болгаш хосталгазын камгалаары-биле бедик мергежилдиг юридиктиг дуза алыр, ооң иштинде судка, өске-даа күрүне болгаш тус чер бот-башкарылга органнарынга, бүдүрүлгелерге, албан черлеринге, организацияларга, хөй-ниити каттыжыышкыннарынга болчукчуларның болгаш бодунуң өске-даа төлээлекчилериниң дузазын ажыглаар эргелиг. Хоойлуда көрдүнген таварылгаларда юридиктиг дузаны халас көргүзер.
38 чүүл. Барымдаа чокта буруу чок деп санаары
1. Кем-херек үүлгеткен деп буруудаттырып турар кижи бүрүзү федералдыг хоойлуда көрдүнген чурум ёзугаар ооң буруузу бадыткаттынмаан болгаш судтуң хоойлу ёзугаар күштүг болган шииткели-биле доктааттынмаан шаанда, буруулуг эвес деп санаттынар.
2. Буруудаттырып турар кижиде бодунуң буруу чогун бадыткаар хүлээлге чок.
3. Чөптүг шииткелди үндүрүп тура, федералдыг хоойлуну хажытпышаан алган барымдааларны ажыглап болбас.
4. Кижини буруудадырынга хамаарыштыр чайлаш чок чигзиниишкиннер буруудаттырып турар кижиге ажыктыг кылдыр көрдүнер.
39 чүүл. Шииттиргеннерге магадылалдар
1. Чаңгыс ол-ла кем-херек үүлгедиишкини дээш кымны-даа дагын шиидип болбас.
2. Кем-херек үүлгеткени дээш шииттирген кижи бүрүзү федералдыг хоойлу-биле доктааттынган чурум ёзугаар үстүнде турар суд черинге херээн эде көрдүрер, а ол ышкаш өршээл көргүзер азы кеземчени чиигедир дугайында дилег киирер эргелиг.
40 чүүл. Өчүк бээринден ойталаар эрге
1. Бодунга, бодунуң ашаанга азы кадайынга, чоок төрелдеринге федералдыг хоойлу ёзугаар тодараттынар кижилерге удур херечилээри кымның-даа хүлээлгези эвес.
2. Херечиниң өчүүн бээр хүлээлгелерден хостаарының өске-даа таварылгаларын федералдыг хоойлу-биле доктааткан туруп болур.
41 чүүл. Когарааннарның эрге-хоойлулуг камгалалы
Кем-херек үүлгедиишкиннеринден болгаш эрге-чагырганы шын эвес ажыглаанындан когарааннарның эргелерин хоойлу-биле камгалаар. Күрүне когарааннарга судка хомудал киирер аргаларны болгаш оларга чедирген когаралдың орнун эгидип бээрин хандырар.
42 чүүл. Когаралды эгиттирип алырының эргези
Күрүне эрге-чагыргазының, органнарының азы оларның албан-дужаалдыг кижилериниң хоойлуга таарышпас хөделиишкиннери-биле азы хемчег албааны-биле чедирген когаралды кижи бүрүзү күрүнеден эгиттирип алыр эргелиг.
43 чүүл. Хоойлунуң дедир эглир күжү
1. Харыысалганы доктаадыр азы аартадыр xooйлу дедир эглир күш чок.
2. Үүлгеттинип турар үеде хоойлу-дүрүм үрээшкини деп санаттынмайн турган үүлгедиг дээш кым-даа харыысалгага онаашпас. Хоойлу-дүрүм үрээшкининиң соонда ол дээш харыысалга чайлаттынган азы чиигээн болза, чаа хоойлу ажыглаттынар.
44 чүүл. Хүлээлгелерниң база эргелерниң дең болуру
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Хамааты бүрүзү хоойлуда көрдүнгенин ёзугаар өске хамаатылар-биле дең хүлээлгелерлиг база эргелерлиг.
45 чүүл. Тыва Республиканың Конституциязын болгаш Тыва Республиканың хоойлуларын сагыыры
Кижи бүрүзү Тыва Республиканың Конституциязын болгаш Тыва Республиканың хоойлуларын сагыыр, өске кижилерниң эргелерин, хосталгаларын болгаш төлептиг чоруун хүндүлээр хүлээлгелиг.
46 чүүл. Шериг албанынга киржири
Россия Федерациязының хамаатызы шериг албанын эрттирер. Хамаатыларны шериг албанынга азы ону солаан хамааты албанга киириштирериниң чуруму федералдыг хоойлу ёзугаар доктааттынар.
47 чүүл. Долгандыр хүрээлелди камгалаары
Кижи бүрүзү бойдусту болгаш долгандыр хүрээлелди камгалаар, бойдус байлактарынга камныг болур хүлээлгелиг.
48 чүүл. Төөгүнүң, культураның болгаш угаан-бодалдың салгал дамчыыр үнелиг чүүлдерин камгалаары
Кижи бүрүзү төөгүнүң, культураның болгаш угаан-бодалдың салгал дамчыыр үнелиг чүүлдерин камгалаар дугайында сагыш салыр, төөгүнүң, культураның болгаш бойдустуң тураскаалдарын камнаар хүлээлгелиг.
49 чүүл. Ада-иелерниң болгаш уругларның хүлээлгелери
1. Ада-иелер болгаш оларны солуп турар кижилер уругларны назы четкиже азыраар болгаш кижизидер база оларның кол ниити билиг алырын хандырар хүлээлгелиг.
2. Күш-ажыл кылып шыдаар назы четкен, харыысалга онаап болур уруглары назылап кыраан болгаш өске кижиниң дузазын хереглээр апарган ада-иезин азыраар хүлээлгелиг.
50 чүүл. Үндүрүглер болгаш чыылдалар төлээр хүлээлге
Кижи бүрүзү хоойлу ёзугаар доктааттынган үндүрүглер болгаш чыылдаларны төлээр хүлээлгелиг.
51 чүүл. Кижиниң болгаш хамаатының эргелерин база хосталгаларын кызыгаарлаары хоруглуг
1. Бо Конституцияда кол эргелерни болгаш хосталгаларны санап айытканы кижиниң болгаш хамаатының ниити хүлээп алдынган өске-даа эргелерин болгаш хосталгаларын хүлээп көрбээни азы кыдыра көргени ол кылдыр тайылбырлаттынмас ужурлуг.
2. Тыва Республикага кижиниң болгаш хамаатының эргелерин база хосталгаларын казыыр азы шеглеп кудуладыр хоойлулар үндүрбес ужурлуг.
3. Кижиниң болгаш хамаатының эргелерин база хосталгазын чүгле Конституциялыг тургузугнуң үндезиннерин, өске кижилерниң мөзү-шынарын, кадыкшылын, эргелерин болгаш хоойлу ёзугаар эрге-ажыктарын камгалаар, чурттуң камгалалын болгаш күрүнениң айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле федералдыг хоойлу ёзугаар чүгле эргежок чугула санаттынар хемчээлге кызыгаарлаан туруп болур.
52 чүүл. Тыва Республикада кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ. Тыва Республикада уругнуң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ.
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республикада кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ, Тыва Республиканың конституция хоойлузу-биле көрдүнген бодунуң бүрүн эргелериниң иштинге, кижиниң болгаш хамаатының эргелерин болгаш хостуг чоруун камгалаарын хандырар, оларны күрүне эрге-чагыргазының органнары, күрүне органнары, тус чер бот-башкарылгазының органнары, база ол ышкаш оларның албан-дужаалдыг кижилери сагыыр болгаш хүндүлээр кылдыр ажыл-чорудулганы боттандырар.
Тыва Республикада кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээниң бүрүн эргелерин, томуйлаарының чурумун болгаш ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканың конституция хоойлузу-биле тодарадыр.
2. Тыва Республикада уругнуң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ, Тыва Республиканың хоойлузу-биле көрдүнген бодунуң бүрүн эргелериниң иштинге, уругларның эргелерин болгаш хоойлу ёзугаар эрге-ажыктарын камгалаарын хандырар талазы-биле ажыл-чорудулганы боттандырар.
Тыва Республикада уругнуң эргелериниң талазы-биле төлээниң бүрүн эргелерин, томуйлаарының чурумун болгаш ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканың хоойлузу-биле тодарадыр.
III ЭГЕ
СОҢГУЛДАЛАР БОЛГАШ РЕФЕРЕНДУМ
53 чүүл. Тыва Республиканың референдуму
1. Тыва Республиканың референдумун Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлу-дүрүмнеринге дүүштүр чорудар.
2. Тыва Республикага болган референдумга хүлээп алган шиитпир бүгүдеге албан күштүг болур болгаш немелде бадылаашкын негеттинмес.
54 чүүл. Күрүне эрге-чагыргазыныӊ база тус чер бот-башкарылга органнарынче соӊгулдалар
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ Баштыӊын соӊгуурун хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуга, өске-даа федералдыг хоойлуларга, бо Конституцияга база Тыва Республиканыӊ хоойлузунга дүүштүр боттандырар.
2. Россия Федерациязыныӊ база Тыва Республиканыӊ хоойлужудулгазынга дүүштүр хамаатылар Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) депутаттарын, төлээлекчилер органнарыныӊ депутаттарын база тус чер бот-башкарылгазыныӊ соӊгулдалыг албан-дужаалдыг кижилерин соӊгуур.
55 чүүл. Соңгулда комиссиялары
1. Тыва Республикага соңгулдаларны эрттирерин Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы болгаш күштүг болуп турар хоойлу-дүрүмнер ёзугаар тургустунар өске-даа соңгулда комиссиялары боттандырар.
(24.06.2003 ч. № 337 УХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы күрүне органы болуп турар, ооң эрге-байдалын болгаш эргелерин федералдыг хоойлу-дүрүмнерге дүүштүр Республиканың хоойлузу тодарадыр.
(24.06.2003 ч. № 337 УХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
IV ЭГЕ
ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЭРГЕЛЕП БАШКАРАР ЧҮҮЛДЕРИ БОЛГАШ БҮРҮН ЭРГЕЛЕРИ
56 чүүл. Россия Федерациязының күрүне эрге-чагыргазының органнары-биле Тыва Республиканың бот-боттарының аразында харылзаалары
1. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының күрүне эрге-чагыргазының федералдыг органнары-биле бот-боттарының аразында харылзааларын Россия Федерациязының Конституциязының чүүлдеринге болгаш бо Конституцияга, Россия Федерациязының күрүне эрге-чагырга органнарының болгаш Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының аразында эргелеп башкарар чүүлдерин база бүрүн эргелерин аңгылаарының дугайында керээлерге дүүштүр, Россия Федерациязының күрүнезиниң болгаш девискээриниң бүдүн-бүрүн чоруун күрүне эрге-чагырга системазының чаңгыс аайын, Тыва Республиканың хөй националдыг чонунуң эрге-ажыктарын камгалаарын, Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези база чаагай чоруу дээш бот-боттарын хүндүлежирин база бот-боттарының харыысалгазын барымдаалап тургузар.
2. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнары Тыва Республиканың девискээринге комплекстиг социал экономиктиг, саң-хөө, экологтуг хөгжүлдениң күрүне эргелеп башкарылгазын хандырар, республикага федералдыг бүрүн эргелерни боттандырарынга салдар чедирер.
57 чүүл. Тыва Республиканың эргелеп-башкарар чүүлдериниң болгаш бүрүн эргелериниң хевирлери
1. Тыва Республиканың эргелеп-башкарар чүүлдерин болгаш бүрүн эргелерин Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың аразында эргелеп-башкарар чүүлдерни болгаш бүрүн эргелерни аңгылаанын барымдаалап тодарадыр болгаш мындыг янзылыг болур:
а) Тыва Республиканың эргелеп-башкарар чүүлдери болгаш бүрүн эргелери;
б) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле Тыва Республиканың бүрүн эргелери;
в) федералдыг күүсекчи эрге-чагырга органнарының Тыва Республикага боттандырары-биле дамчыдып берген бүрүн эргелери.
58 чүүл. Федералдыг бүрүн эргелерни боттандырарынга Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының киржилгези
1. Тыва Республика федералдыг бүрүн эргелерни боттандырарынга Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың күрүне органнарын дамчыштыр Россия Федерациязының Конституциязында база Россия Федерациязының хоойлужудулгазында доктааткан хемчээлдерге болгаш хевирлерге киржир.
2. Россия Федерациязының Конституциязын ёзугаар Россия Федерациязының эргелеп башкарар чүүлдери:
а) Россия Федерациязының Конституциязын болгаш федералдыг хоойлуларны хүлээп алыры болгаш өскертири, оларны сагып турарын хынаары;
б) Россия Федерациязының федералдыг тургузуу болгаш девискээри;
в) кижиниң болгаш хамаатының эргелерин болгаш хосталгаларын дүүштүрүп таарыштырары болгаш оларны камгалаары; Россия Федерациязынга хамааты болуру; национал эвээш улустарның эргелерин дүүштүрүп таарыштырары болгаш оларны камгалаары;
г) хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаары; хоойлу чогаадыр, күүседикчи болгаш суд эрге-чагыргазыныӊ федералдыг органнарыныӊ системазын тургузары, оларны организастаарыныӊ болгаш ажыл-чорудулгазыныӊ чуруму; күрүне эрге-чагыргазыныӊ федералдыг органнарын тургузары;
(«г» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
д) федералдыг күрүне өнчүзү болгаш ону башкарары;
е) Россия Федерациязыныӊ күрүне, экономиктиг, экологтуг, эртем-технологтуг, социал, культурлуг болгаш национал хөгжүлдезиниӊ талазы-биле федералдыг политиканыӊ болгаш федералдыг программаларныӊ үндезиннерин тургузары; кадык камгалал системазыныӊ, кижизидилгениӊ болгаш өөредилгениӊ, база үзүктел чок өөредилгениӊ чаӊгыс аай хоойлу-дүрүм талазы-биле үндезиннерин тургузары;
(«е» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ж) чаңгыс аай рыноктуң эрге-хоойлу үндезиннерин доктаадып тургузары; саң-хөө, валюта, каайлы чериниң талазы-биле таарыштырылга, акшаны немей үндүрери, өртек политиказының үндезиннери; федералдыг банкылар болгаш федералдыг экономиктиг албан черлери;
з) федералдыг бюджет; федералдыг үндүрүглер болгаш чыылдалар; регионнар хөгжүлдезиниң федералдыг фондулары;
и) федералдыг энергетика системалары, ядролуг энергетика, чарлыр материалдар; федералдыг транспорт, аргыжар оруктар, медээ, информастыг технологиялар болгаш харылзаа; космоска ажыл-чорудулга;
(«и» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
к) Россия Федерациязының даштыкы политиказы болгаш делегей харылзаалары, Россия Федерациязының делегей керээлери; дайын болгаш тайбың айтырыглары;
л) Россия Федерациязының даштыкы экономиктиг харылзаалары;
м) камгалал болгаш айыыл чок чорук; камгалал бүдүрүлгези; боо-чепсек, ок-чемзек, шериг техниказы болгаш өске-даа шериг хөреңгизин садарының болгаш садып алырының чурумун тодарадыры; хоранныг бүдүмелдерни, наркотиктиг чүүлдерни бүдүрери болгаш оларны ажыглаарының чуруму; информастыг технологияларны ажыглап турда, чурагайлыг медээлерни ажыглаарда кижиниӊ, ниитилелдиӊ болгаш күрүнениӊ айыыл чок чоруун хандырары;
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
н) Россия Федерациязының күрүне кызыгаарының, далай-агаар девискээриниң, агаар делгеминиң, онзагай экономиктиг зонаның болгаш дип эриктериниң чоок кавызының эрге-байдалын тодарадыры база камгалаары;
о) суд системазын тургузары; прокуратура; кеземче болгаш кеземче-күүселде хоойлужудулгазы; келдерел болгаш өршээл; хамааты хоойлужудулгазы; процессуалдыг хоойлужудулга; интеллектуалдыг өнчүнүӊ хоойлу-дүрүм таарыштырылгазы;
(«о» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
п) федералдыг коллизия эргези;
р) метрология албаны, стандарттар, эталоннар, метр хемчээлдиг система болгаш үе саналгазы; геодезия болгаш картография; географтыг объектилерниӊ аттары; метеорология албаны; албан езузунуӊ статистика болгаш бухгалтер санаашкыны;
(«р» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
с) Россия Федерациязының күрүне шаңналдары болгаш хүндүлүг аттары;
т) федералдыг күрүне албаны; күрүне болгаш муниципалдыг албан-дужаалдарны, күрүнениӊ болгаш муниципалдыг албанныӊ албан-дужаалдарын ээлеп ажылдаарынга кызыгаарлаашкыннарны, ооӊ иштинде даштыкы күрүнениӊ хамаатызы эрге азы чурттаар эргелиг шынзылга азы даштыкы күрүнениӊ кызыгаарынга Россия Федерациязыныӊ хамаатызыныӊ доктаамал чурттаар эргезин бадыткап турар өске документ бары-биле холбашкан кызыгаарлаашкыннарны, ол ышкаш, Россия Федерациязыныӊ кызыгаарындан дашкаар турар банкыларга агар саннар ажыдары-биле база агар саннарлыг (салыышкыннарлыг) болуру-биле, туда акша болгаш үнелиг чүүлдер шыгжаары-биле холбашкан кызыгаарлаашкыннарны тургузары.
(«т» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
59 чүүл. Россия Федерациязының Конституциязы-биле доктааткан Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдери
Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдери болза:
а) Тыва Республиканың Конституциязының, хоойлуларының болгаш өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актыларының Россия Федерациязының Конституциязынга болгаш федералдыг хоойлуларга дүүшкен турарын хандырары;
б) кижиниң болгаш хамаатының эргелерин база хосталгаларын камгалаары; эвээш санныг аймак-сөөк националдыг улустарның эргелерин камгалаары; хоойлу-дүрүм, корум-чурум сагылгазын, ниитиниң айыыл чок чоруун хандырары; кызыгаар зоналарының чуруму;
в) черни, чер адааның байлактарын, сугну болгаш бойдустуң өске-даа курлавырларын ээлээриниң, ажыглаарының болгаш аайлап башкарарының айтырыглары;
г) күрүне өнчүзүн аңгылаары;
д) бойдус ажыглалы; көдээ ажыл-агый; долгандыр турар чүүлдерни камгалаары база экологтуг айыыл чок чорукту хандырары; онза камгалалдыг бойдус девискээрлери; төөгүнүӊ болгаш культураныӊ тураскаалдарын камгалаары;
(«д» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
е) кижизидилгениӊ, өөредилгениӊ, эртемниӊ, культураныӊ, күш-культура болгаш спорттуӊ, аныяктарга хамаарыштыр политиканыӊ ниити айтырыглары;
(«е» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ж) кадык камгалалыныӊ айтырыгларын дүүштүрери, ооӊ иштинде чедингир болгаш шынарлыг эмчи дузазын көргүзерин хандырары, ниитилелдиӊ кадык чоруун кадагалаары болгаш быжыглаары, амыдыралдыӊ кадык хевирин чорударынга байдалдарны тургузары, хамаатыларныӊ бодунуӊ кадыынга харыысалгалыг хамаарылганыӊ культуразын тургузары; социал хандырылганы кииргени-биле, социал камгалал;
(«ж» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ж1) өг-бүлени, ие байдалын, төрээн ада болурун база чашты камгалаары; эр болгаш херээжен кижилерниӊ эвилели кылдыр өгленириниӊ институдун камгалаары; өг-бүлеге уругларны төлептиг кижизидеринге, ол ышкаш ада-иелериниӊ дугайында сагыш салыр хүлээлгелерни назы четпээн уругларга боттандырары-биле, таарымчалыг байдалдарны тургузары;
(«ж1» пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
з) хоозуралдыг хай-халаптар, бойдус халаптары, эпидемиялар-биле демиселдиң хемчеглерин боттандырары, оларның уржуктарын чайладыры;
и) Россия Федерациязынга үндүрүг онаалдазының болгаш чыылдаларның ниити принциптерин доктаадып тургузары;
к) административтиг, административтиг чорудулга, күш-ажыл, өг-бүле, чурттаар оран-бажың, чер, суг, арга-арыг хоойлу-дүрүмнери, чер адааның байлактарының, долгандыр хүрээлелди камгалаарының дугайында хоойлу-дүрүмнер;
л) суд болгаш эрге-хоойлу камгалаар органнарның кадрлары; адвокатура, нотариат;
м) эвээш санныг этниктиг ниитилежилгелерниң шаг-төөгүден бээр чурттап келген черлерин болгаш амыдыралының чаңчылчаан овур-хевирин камгалаары;
н) күрүне эрге-чагыргазының органнарының болгаш тус черниң бот-башкарылгазының системазын уштап-баштаарының ниити принциптерин доктаадып тургузары;
о) Тыва Республиканың делегей чергелиг болгаш даштыкы экономиктиг харылзааларын дүүштүрүп таарыштырары, Россия Федерациязының делегей керээлерин күүседири.
60 чүүл. Тыва Республикага федералдыг күрүне эрге-чагыргазының бүрүн эргелерин боттандырары
1. Россия Федерациязының Конституциязынга дүүштүр федералдыг күүсекчи эрге-чагырга органнары боттарының бүрүн эргелериниң чамдык кезиин боттандырары-биле Тыва Республикага девискээр органнарын тургузуп, чогуур албан-дужаалдыг кижилерни томуйлап болур.
2. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының органнары үстүнде айыттынган органнарга оларның ажыл-чорудулгазынга болгаш ажылдаарынга эргежок чугула байдалдарны тургузарынга деткимче көргүзер.
61 чүүл. Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле Тыва Республиканың бүрүн эргелери
1. Россия Федерациязының күрүне эрге-чагыргазының органнары-биле Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының органнарының аразында кады эргелеп башкарар чүүлдер талазы-биле бүрүн эргелерин аңгылаарын Россия Федерациязының Конституциязынга, федералдыг хоойлуларга, Федеративтиг керээге болгаш Россия Федерациязының Конституциязынга база федералдыг хоойлуларга дүүштүр чардынган бүрүн эргелерин болгаш башкарар чүүлдерин кызыгаарлаарының дугайында өске-даа керээлерге боттандырар.
(21.04.2008 ч. № 667 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республика кады эргелеп башкарары чүүлдерге хамааржыр айтырыглар талазы-биле федералдыг хоойлуларны хүлээп алырынга чедир, ол айтырыгларга хамаарышкан хоойлуларны болгаш өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актыларны хүлээп алыр эргелиг. Чогуур федералдыг хоойлуну хүлээп алган соонда, Тыва Республиканың хоойлулары болгаш өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актылары үш ай хуусаа дургузунда ол федералдыг хоойлу-биле дүүштүртүнген турар ужурлуг.
(28.12.2005 ч. №1413 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республика кады эргелеп башкарар чүүлдер хамааржыр айтырыглар талазы-биле федералдыг хоойлу хүлээп алган таварылгада Тыва Республиканың эргелери база эрге-ажыктарын камгалаарынче угланган федералдыг хоойлуларның чогуур төлевилелдерин Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Күрүне Думазынче доктааткан чурум ёзугаар киирер эргелиг.
4. Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле Тыва Республиканың бүрүн эргелери болза:
а) өөредилгениң, кадык камгалалының, эртемниң, культураның, туризмниң, күш-культураның болгаш спорттуң системазын сайзырадыры;
б) чурттакчы чоннуң ажылдыг болурунга деткимче көргүзериниң күрүне политиказын национал, культурлуг чаңчылдарын, ол ышкаш төөгүден бээр ажыглап келген ажылдарны боттандырары;
в) Россия Федерациязының субъектилери-биле база даштыкы партнерлар-биле экономиктиг, эртем-техниктиг болгаш культура харылзааларын боттандырары;
г) квоталарны болгаш лицензия бээриниң күрүне системазын тургузуп хандырарын, федералдыг хоойлужудулгада доктааткан хемчээлдерге дүүштүр илередири;
д) Тыва Республиканың чурттаар бажың-балгат ажыл-агыйын удуртуру; республиканың чурттаар бажың-балгат фондузун ажыглаарынга болгаш камгалап-кадагалаарынга күрүнениң даңзылаарын болгаш хыналдазын чорудары; Россия Федерациязының эргелеп башкарар чүүлдеринге кирбейн турар республиканың чурттаар бажың-балгат фондузун ажыглаарының болгаш камгалап-кадагалаарының өске-даа айтырыглары;
е) хоорай тудуушкунунуң талазы-биле Тыва Республиканың күрүне политиказын тургузары;
ж) Россия Федерациязының хоойлужудулгазынга дүүштүр архитектура ажыл-чорудулгазын дүүштүрүп таарыштырары;
з) федералдыг хоойлужудулгазынга дүүштүр адвокатураның болгаш нотариаттың ажыл-чорудулгазының айтырыгларын эрге-хоойлуга таарыштырары;
и) федералдыг хоойлужудулгазынга дүүштүр Тыва Республиканың девискээринге хамааты байдалдың акт бижидилгезиниң органнарын тургузары болгаш оларның ажыл-чорудулгазы;
к) Тыва Республиканың девискээринде дириг амытаннарның объектилерин болгаш оларның турумчаан черлерин ажыглаарын болгаш камгалаарын дүүштүрүп таарыштырары;
л) Тыва Республиканың улустуң уран ус-тывыжын хөгжүдери;
м) Россия Федерациязының хоойлужудулгазынга дүүштүр сад, огород болгаш дача ажыл-агыйын тударын эрге-хоойлуга таарыштырары;
и) Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының бүрүн эргелериниң хемчээлинге дүүштүр почта харылзаазының талазы-биле чаңгыс аай күрүне политиказын боттандырарынга деткимче көргүзери;
о) хөөржүдүлге болгаш кижи ажаарының херээниң айтырыгларын таарыштырып көөрү;
п) Тыва Республиканың девискээринге бүдүрүлге артынчыларын аайлаарының болгаш хереглелдиң талазы-биле федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр таарыштырылганы боттандырары;
р) республика девискээринге хоойлу-дүрүм сагылгазының, корум-чурумнуң болгаш хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле хемчеглерни алыры; хөй-ниитиниң корум-чурумунуң федералдыг хоойлужудулга-биле таарыштырары көрдүнмээн айтырыгларының талазы-биле нормативтиг эрге-хоойлу актыларын үндүрери;
с) административтиг, күш-ажыл, өг-бүле, чурттаар бажың-балгат, чер, суг, арга-арыг талазы-биле, чер адааның байлактарының, бойдус хүрээлелиниң дугайында хоойлу-дүрүмнер талазы-биле федералдыг хоойлуда доктааткан хемчээлдерге эрге-хоойлу таарыштырылгазы;
т) орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруун хандырары;
у) эрге-хоойлу камгалалының органнарының кадрларын томуйлаарын федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр дугуржуру;
(24.06.2003 ч. № 337 УХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ф) чаргы чарар судьяларны томуйлаары болгаш оларның ажыл-чорудулгазын организас-саң-хөө талазы биле хандырары;
х) Тыва Республиканың чурттакчы чонунуң чайгаар өзүлдезинче угланган демографтыг политиканы боттандырары;
ц) республикага база тус чер курорттарын, эмненип, кадыын быжыглаар черлерниң болгаш бойдустуң эмнээр курлавырларын ажыглаар болгаш камгалаар талазы-биле таарыштырылга;
ч) Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албанының федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр эрге-хоойлулуг таарыштырылгазы;
(«ч» пунктуну 28.12.2005 ч. № 1413 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ш) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле федералдыг хоойлужудулгада көрдүнген өске-даа бүрүн эргелер.
5. Эргелеп башкарылганың болгаш бүрүн эргелерниң чүүлдерин аңгылаарының айтырыглары-биле холбашкан маргылдааларны Россия Федерациязының Конституциязынга дүүштүр чөпшээрежилге чорудулгазын эрттирериниң аргазы-биле болгаш (азы) суд чуруму-биле көрүп шиитпирлээр.
62 чүүл. Россия Федерациязының эргелеринден аңгы Россия Федерациязы биле Россия Федерациязының субъектилериниң кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле Россия Федерациязының бүрүн эргелеринге Тыва Республиканың хамаарылгазы
1. Россия Федерациязының Конституциязынга болгаш федералдыг хоойлуларга дүүштүр Тыва Республиканың харыылаар чүүлдери:
1.1. Тыва Республиканың эрге-байдалын быжыглаарының база Россия Федерациязының субъектизи болур Тыва Республиканың бүрүн эргелерин боттандырарының айтырыгларының талазы-биле бүрүн эргелер:
а) Тыва Республиканың Конституциязын хүлээп алыры болгаш өскертири, ооң сагылдазын хынаары;
б) Тыва Республиканың Конституция хоойлуларын болгаш хоойлуларын хүлээп алыры, өскертири, оларның күүселдезин хынаары;
в) Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының системазын Конституциялыг тургузугнуң үндезиннеринге болгаш Россия Федерациязының күрүне эрге-чагыргазының чаңгыс аай болурунуң ниити принциптеринге база оларны тургузарының чурумунга дүүштүр доктаадыры;
г) Тыва Республиканың административтиг девискээр тургузуун болгаш аңаа өскерилгелерниң чурумун доктаадыры;
(«г» иштики пунктуну 28.12.2005 ч. № 1415 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
д) Күш чок деп санаар. – 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
е) Тыва Республиканың керээлерин чарары болгаш күш чок болдурары;
ж) Тыва Республиканың экономиктиг, хыналда-ревизия болгаш хайгаарал албан черлерин тургузары;
з) Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албанын организастаары; кадрларны шилиири, белеткээри болгаш таарыштыр тургузары;
(28.12.2005 ч. № 1415 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
и) Тыва Республиканың күрүне байырлалдарын тургузары;
к) Тыва Республиканың шаңналдарын болгаш хүндүлүг аттарын доктаадыры;
л) Тыва Республиканың архив албанын тургузарының болгаш ооң ажыл-чорудулгазының айтырыглары;
м) Тыва Республиканың массалыг информация чепсектерин тургузары;
1.2 Бюджет сан-хөө таарыштырылгазының болгаш Тыва Республиканың күрүне өнчүзүн эргелеп башкарар айтырыгларының талазы-биле бүрүн эргелер:
а) Тыва Республиканынң бюджединиң төлевилелин тургузарының болгаш сайгарып-көөрүнүң, Тыва Республиканың бюджедин бадылаарының болгаш күүселдезиниң, ооң күүселдезинге хыналданы боттандырарының болгаш Тыва Республиканың бюджединиң күүселдезиниң дугайында отчетту бадылаарының чурумун доктаадыры;
б) Тыва Республиканың бюджединиң төлевилелин болгаш Тыва Республиканың каттыштырган бюджедин тургузары болгаш сайгарып көөрү, ооң күүселдезинге хыналданы боттандырарын болгаш Тыва Республиканың бюджединиң база девискээрлерниң бюджеттен дашкаар күрүне фондуларының бюджеттериниң күүселдезиниң дугайында отчеттарны бадылаары;
в) Тыва Республиканың девискээрлер үндүрүглеринден болгаш чыылдалардан, өске-даа орулгалардан орулгаларны Тыва Республиканың бюджеди-биле тус чер бюджеттериниң аразынга хуваары;
г) Тыва Республиканың өнчүзүн ажыглаанындан орулгаларны, Тыва Республиканың үндүрүглеринден болгаш чыылдаларындан орулгаларны, Тыва Республиканың бюджединиң оон өске-даа орулгаларын Тыва Республиканың бюджединче киирериниң чурумун тодарадыры;
д) Тыва Республиканың бюджеди-биле тус чер бюджеттериниң аразында чарыгдалдарны боттандырар талазы-биле бүрүн эргелерни аңгылаары;
е) Тыва Республиканың бюджединден бюджеттер аразының трансферттерин бээриниң чурумун болгаш байдалдарын тургузары;
(«е» иштики пунктуну 07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ж) Күш чок деп санаар. – 07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
з) Тыва Республиканың бюджединден бюджеттер аразының трансферттерин бээри;
(«з» иштики пунктнуну 07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
и) бюджет чээлилерин тыпсырының чурумун болгаш негелделерин доктаадыры;
к) Тыва Республиканың иштики күрүне чээлилээшкиннериниң даңзызын болгаш оларны боттандырарының чурумун тодарадыры;
л) Тыва Республиканың иштики болгаш даштыкы күрүне чээлилээшкиннерин боттандырары база Тыва Республиканың күрүне өрезин эргелеп башкарары;
м) федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр республика үндүрүглерин болгаш чыылдаларын, ол ышкаш оларны хавырарының чурумун доктаадып тургузары;
н) федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр Тыва Республиканың үнелиг саазыннарын үндүрери;
о) Күш чок деп санаар. – 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
п) федералдыг хоойлужудулга-биле доктааткан чурум ёзугаар кредит организацияларының устав капиталын тургузарынга киржири; төлээлекчи банкыларның даңзызын тодарадыры;
р) Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнүң объектилерин эргелеп башкарары.
1.3. Тыва Республиканың күрүне, экономиктиг экологтуг болгаш социал хөгжүлдезиниң талазы-биле девискээр политиказын тодарадырының болгаш республика программаларын хүлээп алырының айтырыгларының талазы-биле бүрүн эргелер:
а) агроүлетпүр комплекизин xөгжүдери болгаш көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрерин көвүдедири; мал ажылын болгаш көдээниң социал адырынга күрүне деткимчези;
б) сайгарлыкчы ажылды хөгжүдери болгаш деткимче көргүзери;
в) Тыва Республиканың энергетика, информация болгаш амыдырал хандырылгазының өске-даа системаларының ажыл-чорудулгазын бодунуң бүрүн эргелериниң хемчээли-биле хандырары;
г) Тыва Республиканың үлетпүрүнүң турум хөгжүлдезин хандырары;
д) республика ажыглалының автомобиль оруктарының четкилерин септээри болгаш сайзырадыры;
е) Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң деңнелин барымдаалап база Россия Федерациязының күрүнениң транспорт политиказының концепциязынга дүүштүр транспорт комплекизиниң турум ажылын хандырары;
ж) хоорайларның болгаш өске-даа чурттакчылыг черлерниң коммунал ажыл-агыйының, энергия, газ, суг хандырылгазының, одалгазының айтырыглары;
1.4. Тус чер бот-башкарылгазын организастаарының айтырыгларының талазы-биле бүрүн эргелер:
а) федералдыг хоойлулар-биле доктааткан ниити принциптерниң үндезининге тус чер бот-башкарылгазының организастаарының болгаш ажыл-чорудулгазын хоойлу ёзугаар хандырары;
б) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгазы-биле доктааткан чурум ёзугаар муниципалдыг тургузугларының кызыгаарын доктаадыры болгаш өскертири;
(«б» иштики пунктуну 28.12.2005 ч. № 1415 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
в) Күш чок деп санаар. – 28.12.2005 ч. № 1586 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
г) тус чер референдумун белеткээриниң болгаш эрттирериниң чурумун тодарадыры;
д) тус чер бот-башкарылга органнарынга болгаш тус чер бот-башкарылгазының эрге-дужаалдыг соңгулдалыг кижилериниң соңгулдаларын белеткээриниң болгаш эрттирериниң чурумун тодарадыры;
е) Күш чок деп санаар. – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
ж) федералдыг хоойлулар-биле доктааткан таварылгаларда болгаш чурум-биле Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының болгаш оларның тус чер бот-башкарылгазының талазы-биле албан-дужаалдыг кижилериниң эргелериниң, хүлээлгелериниң болгаш харыысалгазының эрге-хоойлулуг өйлээшкини;
(«ж» иштики пунктуну 09.12.2006 ч. № 1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле киирген)
з) тус чер бот-башкарылга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылгазының албан-дужаалдыг кижилериниң Тыва Республиканың эргелелинде турар чүүлдер талазы-биле, а ол ышкаш Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының бүрүн эргелериниң иштинге Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың кады чорудар эргелелинде турар чүүлдерге хамаарыштыр эргелериниң, хүлээлгелериниң болгаш харыысалгазының эрге-хоойлулуг өйлээшкини;
(«з» иштики пунктуну 09.12.2006 ч. № 1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле киирген)
и) федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар Тыва Республиканың хоойлулары-биле тус чер бот-башкарылга органнарынга дамчытканы күрүнениң чамдык бүрүн эргелерин боттандырып турда, тус чер бот-башкарылга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылгазының албан-дужаалдыг кижилериниң эргелериниң, хүлээлгелериниң болгаш харыысалгазының эрге-хоойлулуг өйлээшкини.
(«и» иштики пунктуну 09.12.2006 ч. № 1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле киирген)
1.5. Россия Федерациязының харыылавазы чүүлдерге, Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың кады харыылаар чүүлдеринге хамаарышпас айтырыглар талазы-биле өске-даа бүрүн эргелер.
2. Россия Федерациязыны эргелеп башкарар чүүлдеринден болгаш Россия Федерациязының база Россия Федерациязының субъектилериниң кады эргелеп башкарар чүүлдериниң талазы-биле Россия Федерациязының бүрүн эрге-хүлээлгелеринден дашкаар чүүлдерге хамаарыштыр Тыва Республика күрүне эрге-чагыргазынга бүгү эргезин ажыглаар.
3. Россия Федерациязының эргелеп башкарылгазындан, Россия Федерациязының болгаш Россия Федерациязының субъектилериниң кады эргелеп башкарылгазындан дашкаар чүүлдерге хамаарыштыр Тыва Республика бодунуң хууда эрге-хоойлу таарыштырылгазын боттандырар.
4. Россия Федерациязының башкарар чүүлдеринден Россия Федерациязы болгаш Россия Федерациязыньң субъектилериниң кады эргелеп башкарар чүүлдеринден дашкаар үндүрген федералдыг хоойлу-биле Тыва Республиканың хоойлузунуң азы өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актызының аразында чөрүлдээлиг байдал тургустунганда, Тыва Республиканың хоойлузу азы өске-даа нормативтиг эрге-хоойлу актызы ажыглаттынар.
63 чүүл. Бүрүн эргелерни дамчыдып бээри
1. Бир эвес Россия Федерациязының Конституциязынга болгаш федералдыг хоойлуларга чөрүшпейн турар болза, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары федералдыг күүсекчи эрге-чагырганың органнарының чөшпээрээнин ёзугаар оларның бүрүн эргелериниң чамдык кезиин боттандырар кылдыр хүлээп ап болур.
2. Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары федералдыг күүсекчи эрге-чагырганың органнары-биле чөшпээрежилге ёзугаар оларга боттарының бүрүн эргелериниң чамдык кезиин боттандырары-биле дамчыдып болур.
64 чүүл. Регионнар болгаш чурттар аразының база даштыкы экономиктиг харылзаалар
1. Тыва Республика бодунуң күрүне эрге-чагыргазының органнарының нүүрүнде Россия Федерациязының субъектилери-биле харылзааларны бот-тускайлаң тургузар.
2. Тыва Республика федералдыг хоойлуга дүүштүр даштыкы күрүнелерниң субъектилери-биле, административтиг девискээр тургузуглары-биле чурттар аразының болгаш даштыкы экономиктиг харылзааларны боттандырар, ол ышкаш Россия Федерациязының Конституциязы болгаш федералдыг хоойлулар-биле тодараттынар чурум ёзугаар делегей организацияларының ажыл-чорудулгазынга киржип болур.
3. Тыва Республика Россия Федерациязының Конституциязы болгаш федералдыг хоойлулар-биле доктааткан чурум ёзугаар болгаш ооң чөпшээрээн хемчээли-биле даштыкы чурттарның күрүне эрге-чагыргазының органнары-биле даштыкы экономиктиг болгаш өске-даа харылзааларны боттандырып болур.
4. Тыва Республика даштыкы экономиктиг харылзааларны Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле доктааткан чурум ёзугаар чөпшээрээн хемчээлге болгаш хевирлерге, Тыва Республиканың социал экономиктиг хөгжүлдезиниң болгаш ооң чурттакчы чонунуң хереглелдерин хандырарының сорулгаларынга дүүштүр боттандырар.
V ЭГЕ
СОЦИАЛ ПОЛИТИКАНЫҢ ҮНДЕЗИННЕРИ
65 чүүл. Чоннуң социал камгалалының магадылалдары
1. Тыва Республиканың девискээрииге Россия Федерациязының хамаатыларының социал камгалалын, оларның национал болгаш социал хамаарылгаларындан, чурттап турар черинден, эт-хөреңгизиниң байдалындан болгаш өске-даа байдалдардан хамаарылга чокка магадылаар болгаш хандырар.
2. Социал камгалалды күрүне албан черлерин дамчыштыр бюджеттиң, бюджеттен дашкаар фондуларның акша-хөреңгизиниң, эки тура-биле киирген дадывырларның күсели-биле боттандырар. Инвалидтерге, дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннарынга күрүнениң онза камгалалын магадылаар.
3. Тыва Республиканыӊ девискээринге федералдыг хоойлуга дүүштүр албан социал камгаладылганы, хамаатыларга адрестиг социал деткимчени база социал пособиелерни болгаш оон-даа өске социал төлевирлерни эде санаарын магадылаар.
(3-кү кезекти немээнин 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
66 чүүл. Чурттакчы чоннуң кадыкшылын камгалаары
Тыва Республика чурттакчы чоннуң экологтуг болгаш санитар-эпидемиологтуг менди чоруун хандырарынче база кадык камгалалының күрүне, муниципалдыг, хуу системаларын сайзырадырынче угланган хемчеглерни ап чорудар, кижиниң кадыын быжыглаар, күш-культураны болгаш спортту сайзырадыр ажыл-чорудулганы деткиир, эмнелге организацияларың ажылдаарынга таарымчалыг байдалды тургузар, ол талазы-биле республика программаларын чогаадып кылыр база оларның боттанырын хандырар, а ол ышкаш чурттакчы чоннуң кадыкшылын камгалаарының база быжыглаарының федералдыг программаларын боттандырарынга киржир.
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
67 чүүл. Эртем болгаш өөредилге
1. Тыва Республика ниитилелдиң угаан-бодал арга-шинээзин сайзырадыр, эртем болгаш өөредилге черлериниң ажыл-чорудулгазын хандырар, эртем болгаш өөредилге черлеринге күрүне деткимчезин көргүзер база эртем-техниктиг политиканы чорудар.
Тыва Республикада салым-чаяанныг болгаш талантылыг хамаатыларның аргаларын боттандырарынга болгаш чогаадыкчы чоруун ажыдарынга бүгү байдалдарны тургузуп турар.
2. Организациялар база хуу кижилер хоойлунуң негелделеринге дүүштүр, эртем, өөредилге болгаш кижизидилге черлерин тургузар эргелиг.
3. Тыва Республика эртем болгаш өөредилге адырларынга делегей чергелиг база даштыкы экономиктиг харылзааларның сайзыраарын деткиир.
68 чүүл. Төөгү, культура болгаш угаан-бодал салгалы
1. Тыва Республика национал культураны, уран-чечен өнчүзүн катап сайзырадып хөгжүүрүн хандырар, национал чаңчылдарны болгаш ёзулалдарны деткиир, девискээринде чурттаан улустарның боттарының дыл-домаан камгалап арттырып алыр эргезин магадылаар, оларның национал болгаш культура талазы-биле онзагай талаларының сайзыраарынга таарымчалыг байдалды тургузар.
2. Тыва Республика ооң девискээринде турар төөгүнүң, культураның база шажынның тураскаалдарын камнап кадагалаарын хандырар, бодунуң девискээринден дашкаарлай берген төөгүнүң, культураның болгаш угаан-бодалдың үнелиг тураскаалдарын доктааткан чурум ёзугаар эгидип алырының хемчеглерин чорудар.
69 чүүл. Күш-культура болгаш спорт
Тыва Республика күш-культураның болгаш спорттуң сайзыраарынга эптиг байдалдарны тургузар, спорттуң национал хевирлерин деткиир, ол ышкаш делегей чергелиг спортчу харылзааларны боттандырар.
70 чүүл. Өг-бүле болгаш уруглар камгалалы
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республика Россия Федерациязыныӊ субъектизи ышкаш өг-бүлени быжыглаарынга дузалаар, уруглар албан черлериниӊ четкилерин тургузар болгаш улам калбартып хөгжүдер арга-биле, ооӊ дугайында сагышты салыр, ооӊ ажылынга холгаарлаашкынны болдурбас болгаш өг-бүлелерниӊ кежигүннери боттарыныӊ эргелерин шаптараазыннар чокка боттандырарын хандырар.
2. Уруглар күрүне политиказыныӊ мурнады боттандырар кол айтырыы болур. Тыва Республика Россия Федерациязыныӊ субъектизи болганда, уругларныӊ бүгү талалыг сагыш-сеткил, мөзү-шынар, интеллектуалдыг болгаш күш-шыдал талазы-биле сайзыралынга, оларны патриотчу чорукка, хамааты кижизиг чаӊга база улугларны хүндүлээр чорукка кижизидеринге эптиг байдалдарны тургузар. Тыва Республика Россия Федерациязыныӊ субъектизи болуп, өг-бүле кижизидилгезиниӊ мурнады боттандырар кол айтырыгларын шиитпирлевишаан, ада-иезиниӊ азырал-хайгааралы чок арткан уругларга хамаарыштыр ада-иелерниӊ хүлээлгелерин бодунда алган.
VI ЭГЕ
ЭКОНОМИКТИГ ПОЛИТИКАНЫҢ ҮНДЕЗИННЕРИ
71 чүүл. Экономиктиг системада өнчүнүң хевирлери
1. Тыва Республиканы¸ экономиказыны¸ үндезини болза, экономиктиг ажыл-чорудулганың хостуу, эрге-хоойлу камгалалынга дең байдалдарлыг өнчүнүң хевирлериниң хөй-янзылыы болгаш дең эргелии болур.
2. Тыва Республиканы¸ экономиктиг системазының үндезинин Тыва Республиканың өнчүзү, Тыва Республиканың бюджеди, күрүнениң чер фондузу, күрүнениң чер адааның фондузу, күрүнениң арга-ыяш болгаш суг фондулары, мал ажылы болгаш көдээ ажыл-агый тургузуп турар.
72 чүүл. Күрүне эргелеп башкарылгазының деңнелдериниң аайы-биле күрүне өнчүзүнүң объектилерин эргелеп-башкарар талазы-биле бүрүн эргелерин аңгылаары
1. Тыва Республиканың девискээринде турар күрүне өнчүзүнүң объектилерин эргелеп-башкарар талазы-биле бүрүн эргелерни федералдыг хоойлу-биле азы Россия Федерациязының Чазаа биле Тыва Республиканың Чазааның аразында чарар керээлер-биле аңгылаар.
2. Күрүнениң чер адааның фондузунуң, күрүнениң арга-ыяш болгаш суг фондуларының, күрүнениң чер фондузунуң участоктарын ээлээрин, ажыглаарын болгаш аайлап башкарарын Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгалары-биле доктааткан чурум ёзугаар Россия Федерациязы болгаш Тыва Республика боттандырып чорудар.
73 чүүл. Федералдыг өнчүнүң объектилерин Тыва Республиканың күрүне өнчүзү кылдыр дамчыдары
Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнары бодунуң харыылаар айтырыгларының чергези-биле Россия Федерациязының күрүне эрге-чагырга органнарынга федералдыг өнчүнүң бүдүрүлгелерин болгаш өске-даа объектилерин Тыва Республиканың күрүне өнчүзү кылдыр дамчыдарының дугайында дилег кииpep эргелиг.
74 чүүл. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүн муниципалдыг өнчүзү кылдыр дамчыдары
Тыва Республиканың күрүне өнчүзүн Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының инициативазы-биле тус чер бот-башкарылгазының чогуур органнары чөпшээрээнде, а ол ышкаш тус чер бот-башкарылгазының органнарының саналдааны-биле муниципалдыг өнчү кылдыр дамчыдып берип болур.
75 чүүл. Муниципалдыг өнчүзүнүң объектилерин Тыва Республиканың күрүне өнчүзү кылдыр дамчыдары
Муниципалдыг өнчүзүнүң объектилерин федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр Тыва Республиканың хоойлузу-биле, тус чер бот-башкарылгазының актылары-биле доктааткан чурум ёзугаар тус чер бот-башкарылга органнарының саналы-биле Тыва Республиканың күрүне өнчүзү кылдыр дамчыдып берип болур.
76 чүүл. Федералдыг өнчүнүң объектилеринге хамаарыштыр Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының бүрүн эргелери
Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының органнары Тыва Республиканың девискээринге федералдыг өнчүнүң бүдүрүлге болгаш социал объектилерин чогумчалыг тургусканынга, оларның бойдус курлавырларын чөптүг ажыглаарынга, долгандыр хүрээлелди камгалаарының хемчеглерин күүседиринге күрүне контролюн бодунуң бүрүн эргелериниң хемчээли-биле боттандырар.
77 чүүл. Күрүне өнчүзүнүң объектилерин хавырып турар үеде оларның өртек-үнезин төлээри
Тыва Республика Россия Федерациязының хоойлужудулгазында доктааттынган чурум болгаш негелделер ёзугаар күрүне өнчүзүнүң объектилерин хавырган таварылгада, оларның өртек-үнезин төледип алыр эргелиг.
78 чүүл. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнге хамаарышпас объектилерин ажыглаары
Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының системазын болгаш чурттакчы чоннуң (чонунуң) хереглелдерин хандырар сорулга-биле Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнары Тыва Республиканың девискээринде турар федералдыг, муниципалдыг, хуу өнчүнүң азы хөй-ниити каттыжыышкыннарының өнчүзүнүң объектилерин оларның чогуур ээлери-биле керээлерге үндезилээш ажыглаар.
79 чүүл. Тыва Республиканың күрүне өчүзүнүң объектилери
1. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнге хамааржыр чүүлдер:
а) республика бюджединиң акша-хөреңгилериниң күсели-биле тудуп тургускан азы федералдыг болгаш муниципалдыг өнчүзүнден Тыва Республиканың өнчүзүнче дамчыткан, а ол ышкаш күрүне болгаш муниципалдыг негелде-хереглелинге, хуу өнчүден болгаш өнчүнүң өске-даа хевирлеринден дең чергелиг эгидилгелиг хавырган инженер инфраструктуразының болгаш харылзаа-аргыжылга объектилери; федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр энергетика болгаш өске-даа курлавырлар;
б) Тыва Республиканың акша-хөреңгилериниң күсели-биле тудуп тургускан азы садып-алган азы федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар Тыва Республикага дамчыдып берген бүдүрүлгелер болгаш каттыжылгалары, өөредилге болгаш эмнелгелер организациялары, культура, күш-культура болгаш спорт, эртем талазы-биле организациялар, албан черлери болгаш бүдүрүлгелер, өске-даа организациялар болгаш албан черлер, ооң иштинде Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнүң ооң девискээринде эвес объектилери;
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
в) федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр культура болгаш төөгү салгалының республика чергелиг объектилери;
г) республика бюджединиң болгаш республиканың фондуларының хөреңгилери.
(03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Федералдыг хоойлулар-биле доктааткан чурум болгаш негелделер ёзугаар Тыва Республиканың өнчүзүнге күрүнениң чер фондузундан чер участоктарын Тыва Республиканың Күрүнениң үнелиг металлдар болгаш үнелиг даштар фондузунуң хөреңгилерин киириштир өске-даа объектилер хамааржып болур.
3. Күш чок деп санаар. – 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
80 чүүл. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнүң объектилерин эргелеп башкарары болгаш аайлаары
1. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүнүң объектилерин Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларынга дүүштүр Тыва Республиканың Чазаа эргелеп башкарар болгаш аайлаар.
2. Тыва Республиканың күрүне өнчүзү бооп турар эт-хөреңгини доктааткан чурум ёзугаар бүдүрүлгелерге, организацияларга болгаш албан черлеринге быжыглаан туруп болур.
3. Тыва Республиканың күрүне өнчүзүн федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр ажыл-агыйжы субъектилерге алдынган арыг орулгазының чамдыызын республика бюджединче шилчидер негелде-биле трастылыг (бүзүрежилге) башкарылгага дамчыдып берип болур.
81 чүүл. Хөй-ниити каттыжыышкыннарының өнчүзү
1. Юридиктиг эргелиг хөй-ниити каттыжыышкыннарының өнчүзүнге бажың-балгат, тудуглар, чурттаар оран-сава фондузу, транспорт, дериг-херекселдер, ажыл-агый херекселдери, культура-чырыдыышкынга, кадыкшылгага ажыглаар эт-хөреңги, акша-хөреңги, акциялар, өске-даа үнелиг саазыннар болгаш ук хөй-ниити каттыжыышкыннарының уставында айыттынган ажыл-чорудулгазын материалдыг хандырарынга эргежок чугула өске-даа эт-хөреңги хамааржып болур.
2. Хөй-ниити каттыжыышкыннарының өнчүзүн ээлээриниң, ажыглаарының болгаш аайлап башкарарының айтырыгларын федералдыг хоойлужудулга-биле таарыштырар.
82 чүүл. Чер хамаарылгаларын таарыштырары болгаш бойдус ажыглалы
1. Черниң, чер адааның байлактарын, суг, арга-арыг болгаш өске-даа бойдус курлавырларын ээлээрин, ажыглаарын болгаш аайлап башкарарын Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгалары-биле доктааткан чурум ёзугаар боттандырар.
2. Тыва Республиканың девискээрииде черлерни, чер иштин, суг, арга-арыг болгаш өске-даа бойдус курлавырларын ажыглаарының эргелерин дамчыдып, хуваап бээрин федералдыг хоойлулар-биле таарыштырар.
3. Тыва Республиканың девискээринде күрүнениң чер адааның фондузун, күрүнениң арга-арыг фондузун, күрүнениң суг фондузун болгаш черлерни Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларынга дүүштүр башкарар.
4. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының органнары Тыва Республиканың девискээринде черлерни болгаш бойдус курлавырларын өнчүнүң хевиринден хамаарылга чокка бүдүрүлгелерниң, албан черлериниң болгаш организацияларның көрдүнген сорулгазынга дүүштүр ажыглалынга контрольду бодунуң бүрүн эргелериниң хемчээли-биле боттандырар; бойдус курлавырларының камгалалын, долгандыр хүрээлелдиң кадагалалын болгаш бокталдырбазын хандырар.
83 чүүл. Мал ажылы
1. Тыва Республикада мал ажылы амыдыралдың шаг-төөгүден тургустунган талазы, ажыл-агый чорудулгазының чаңчылчаан хевири болгаш күрүнениң тускай онза камгалалында турар.
2. Күрүне эрге-чагыргазының болгаш тус чер бот-башкарылгазының органнары малчыннарга саң-хөө, ветеринар, селекция-уксаажыдылга болгаш дузаның өске-даа хевири-биле күрүне болгаш муниципалдыг деткимчезин мал бажын кадагалаар болгаш өстүрер сорулга-биле көргүзер.
3. Күрүне эрге-чагыргазының болгаш тус чер бот-башкарылгазының органнары, эрге-дужаалдыг кижилер, хамаатылар, а ол ышкаш өнчү хевиринден хамаарылга чокка юридиктиг эргелиг черлер мал оорлаарын болдурбазының база ооң-биле демиселдиң дээштиин бедидериниң талазы-биле хемчеглерни алыр.
VII ЭГЕ
САҢ-ХӨӨ ПОЛИТИКАЗЫНЫҢ ҮНДЕЗИННЕРИ
84 чүүл. Саң-xөө курлавырлары
1. Тыва Республиканың саң-хөөзүнүң курлавырлары болза республиканың болгаш тус черлер бюджединиң, республиканың фондуларының, Тыва Республиканың күрүне база муниципалдыг өнчүзү бооп турар бүдүрүлгелерниң, организацияларның болгаш албан черлериниң хөреңгилери, чээли курлавырлары база ол ышкаш федералдыг бюджеттен болгаш федералдыг фондулардан акшаландырыышкыннар болур.
(03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың саң-xөө курлавырларын Россияның өске субъектилериниң, Россияның болгаш даштыкы бүдүрүлгелерниң, албан черлериниң, хөй-ниити каттыжыышкыннарының база хамаатыларның саң-хөө курлавырлары-биле федералдыг хоойлуларга дүүштүр кады кылган программаларны боттандырары-биле дугуржулга ёзугаар каттыштырып болур.
85 чүүл. Тыва Республикада үндүрүг онаары болгаш чыылдалар
Тыва Республиканың девискээринге Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлу-дүрүмнеринде көрдүнген болгаш федералдыг, республика, тус чер бюджеттеринче киир санаттырар үндүрүглерни, чыылдаларны, каайлы төлевирлерин болгаш өске-даа ыяап төлээр төлевирлерни тыртар.
86 чүүл. Тыва Республиканың бюджеди
1. Тыва Республиканың бюджеди болза Россия Федерациязының бюджет системазында кирип турар болгаш Тыва Республиканың эргелеп башкарар чүүлдериниң сорулгаларын болгаш функцияларын хандырарынга үндүрер кылдыр көрдүнген акша-хөреңгини мөөңнээриниң болгаш чарыырының хевири болур.
2. Тыва Республиканың бюджеди болгаш республиканың девискээринде турар муниципалитет тургузугларының бюджеттериниң мөөң түңү Тыва Республиканың каттышкан бюджеди болур.
3. Тыва Республиканың бюджединиң орулгалары Россия Федерациязының бюджет хоойлужудулгазынга, үндүрүглер болгаш чыылдалар дугайында хоойлужудулгага болгаш өске-даа ыяап-ла төлевирлер дугайында хоойлужудулгага дүүштүр тургустунар.
(3-кү кезекти 07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
4. Тыва Республиканың бюджет чарыгдалдарын тургузарын күрүне эрге-чагыргазының федералдыг органнарының, Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының бүрүн эргелерин аңгылааны-биле, күүселдезин Тыва Республиканың бюджет акша-хөреңгизи-биле чорудар ужурлуг, Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле доктааттынган дугуржулгалар ёзугаар чарыгдал кылыр хүлээлгелер-биле дүүштүр ээлчеглиг саң-хөө чылында (ээлчеглиг саң-хөө чылында болгаш планныг үеде) боттандырар.
(07.07.2008 ч. № 748 УХ-II болгаш 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгелери-биле бижээн).
87 чүүл. Күш чок деп санаар – 07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
88 чүүл. Тыва Республиканың үнелиг металлдарының болгаш үнелиг даштарының күрүне фондузу
Тыва Республиканың үнелиг металлдарының болгаш үнелиг даштарының күрүне фондузун Россия Федерациязының Чазаа-биле чөпшээрежилге ёзугаар тургузар болгаш Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының органнарының шиитпирлеринге дүүштүр ажыглаар.
89 чүүл. Кредит хамаарылгалары болгаш курлавырлар
1. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнары экономиктиг, экологтуг база социал программаларны боттандырарынга немелде акша-хөреңги киириштирер сорулга-биле, Россия Федерациязының хоойлужудулгазынга дүүштүр, банкылар-биле, өске-даа саң-хөө-чээли албан черлери-биле, чурттакчы чон-биле кредит хамаарылгаларын тургузар.
2. Кредит курлавырларының үнер дөстери кылдыр ажыглаар хевирлер:
а) бүдүрүлгелерни болгаш социал адырны хөгжүдеринге республика чергелиг чээлилерни, ооң иштинде тускай сорулгалыг;
б) кредит бээр албан черлеринден Тыва Республиканың Чазааның акша-тегерик чээп алыры;
(07.07.2008 ч. № 748 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
в) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларынга дүүштүр чээли хамаарылгаларының өске-даа хевирлери.
90 чүүл. Тыва Республикада банк системазы
1. Тыва Республикада банк системазы федералдыг банк системазының тудуш кезээ бооп турар болгаш Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле таарыштырар.
2. Тыва Республиканың девискээринде Россия Федерациязының Төп банкызының (Россия Банкызы) албан черлери, кредит организациялары база ол ышкаш даштыкы банкыларның салбырлары болгаш төлээлер черлери ажылдап турар.
91 чүүл. Тыва Республиканың Саналга палатазы
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ Саналга палатазы күрүнениӊ даштыкы саӊ-хөө контролюнуӊ доктаамал ажылдаар органы болур, ону Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле доктааткан чурум ёзугаар Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) тургузар.
2. Тыва Республиканыӊ Саналга палатазыныӊ ажыл-чорудулгазыныӊ чурумун болгаш бүрүн эргелерин Россия Федерациязыныӊ субъектилериниӊ база муниципалдыг тургузугларныӊ контроль-саналга органнарын организастаарыныӊ болгаш ажыл-чорудулгазыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуга дүүштүр Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле тургузар.
VIII. ЭГЕ
ЭКОЛОГТУГ ПОЛИТИКАНЫҢ ҮНДЕЗИННЕРИ
92 чүүл. Долгандыр турар хүрээлелди кадагалаары
Тыва Республика федералдыг хоойлуларның доктаатканы бүрүн эргелеринге дүүштүр долгандыр турар бойдус хүрээлелин камгалаарының кол угланыышкыннарын тодарадыр болгаш бодунуң девискээринге турум экологтуг айыыл чок сайзыралды хандырар сорулгалыг экологтуг программаларны бадылаар.
93 чүүл. Экологтуг политиканың кол-кол угланыышкыннары
(21.04.2008 ч. № 669 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн).
Тыва Республиканың күрүне эрге-чагырга органнары долгандыр турар чүүлдерни камгалаары-биле холбашкан хамаарылгалар адырында, хоойлужудулга-биле доктааттынган чурум ёзугаар боттарының бүрүн эргелериниң иштинге, ажыл-агыйжы болгаш өске-даа ажыл-чорудулга объектилери дээш күрүнениң экологтуг контролюн боттандырар; долгандыр турар чүүлдерни камгалаар талазы-биле хоойлужудулганы хажытпышаан боттандырып турар ажыл-агыйжы болгаш өске-даа ажыл-чорудулганы доктааттынган чурум ёзугаар кызыгаарлаарының, түр када соксадырының болгаш (азы) хоруурунуң дугайында негелдени судче киирер; экологтуг айыылдың зоналарында долгандыр турар чүүлдерниң байдалын экижидериниң талазы-биле бойдус камгалалдыг болгаш өске-даа хемчеглерни боттандырар; Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле доктааттынган чурум ёзугаар күрүнениң экологтуг мониторингизин организастаар болгаш боттандырар; экологтуг эртемниң системазын база экологтуг культураны тургузарын организастаар болгаш хөгжүдер; Тыва Республиканың эргелелинге хамаарыштырган долгандыр турар чүүлдерни камгалаар талазы-биле өске-даа айтырыгларны башкарар.
94 чүүл. Күш чок деп санаар – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
95 чүүл. Атмосфераның агаарын, суг курлавырларын, арга-арыгларны, хөрзүннү болгаш дириг амытаннарны камгалаары
1. Тыва Республика федералдыг хоойлуларның доктаатканы бодунуң бүрүн эргелеринге дүүштүр атмосфераның агаарын, суг курлавырларын, арга-арыгларны, хөрзүннү, дириг амытаннарны сарыылдыг ажыглаарынче, оларны хоралыг чүүлдерден камгалаарынче угланган эрге-хоойлу, организастыг болгаш өске-даа хемчеглерниң системазын ажылдап кылыр болгаш боттандырар.
2. Тыва Республика федералдыг хоойлуга дүүштүр республика болгаш тус чер чергелиг онза камгалалдыг бойдус девискээрлерин тодарадыр, оларны организастаар болгаш ажылдадырының талазы-биле күрүне башкарылгазын болгаш хыналдазын боттандырар.
IX ЭГЕ
ХООЙЛУЖУДУЛГА (ТӨЛЭЭЛЕЛГЕ) ЭРГЕ-ЧАГЫРГАЗЫ
96 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының хоойлужудулга органы
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 болгаш 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгелери-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагыргазыныӊ доктаамал ажылдаар соӊгулдалыг болгаш кара чаӊгыс хоойлу үндүрер органы болур.
(1-ги кезекти 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) чажыт бадылаашкын-биле бүгү-ниити дең болгаш соңгуур эргеге үндезилеп соңгуткан 32 депутаттардан тургустунар.
(2-ги кезекти 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламениниң) бүрүн эргелериниң хуусаазы – 5 чыл.
(3-кү кезекти 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II болгаш 02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгелери-биле бижээн)
4. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) юридиктиг эргелиг албан чери болур.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
5. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) бодунуң бүрүн эргелерин хоойлулар, доктаалдар, медеглелдер, кыйгырыглар хүлээп алыры-биле болгаш хыналда ажылдарын кылып чорудары-биле боттандырар.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
6. 2022 чылдыӊ июнь 1-ден күш чок деп санаар – 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
97 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) соңгулдазы
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) чаа чыыжының соңгулдаларын Тыва Республиканың Улуг Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының бүрүн эргелери дооступ турары чылдың сентябрьның ийиги улуг хүнүнде эрттирер, а бир эвес оларның бүрүн эргелери Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутаттарының соңгулдалары эртер чылда төнер болза, – айыттынган соңгулдаларның хүнүнде эрттирер. Бир эвес соңгулда эрттирер кылдыр доктааткан ийиги улуг хүн ажылдавас байырлал хүнү азы мурнундагы хүн, азы дараазында ажылдавас байырлал хүнү, бир болза доктааткан чурум ёзугаар ийиги улуг хүн ажыл хүнү кылдыр чарлаттынган болза, соңгулдаларны сентябрьның үшкү улуг хүнүнде эртер кылдыр доктаадыр.
(11.06.2013 ч. № 1991 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) 16 депутады соңгулдалар дугайында хоойлужудулга ёзугаар соңгулда каттыжыышкыннарының идип үндүргени депутатка кандидаттарның даңзызы дээш берген үннерниң санынга пропорционалдыг республиканың соңгулда округундан соңгудар.
3. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының соңгулдаларын эрттирериниң чурумун Россия Федерациязының хоойлужудулгазынга дүүштүр доктаадыр.
4. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутадынга 20 хар назы четкен болгаш соңгуур эргелиг Россия Федерациязының хамаатызы соңгудуп болур.
98 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) ажылын уштап башкарары
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) бодунуң бир дугаар хуралынче депутаттарның доктааткан санындан үштүң ийизи соңгуткан хүнүнден 30 дугаар хонуктан орайтавайн чыглыр. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) хуралдары, бир эвес аңаа бо Конституция ёзугаар өске чүүл көрдүнмээн болза, аңаа депутаттарның доктааттынган санындан чартык кезиинден хөй кижи бар болза бүрүн эргелиг деп санадыр.
2. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бир дугаар хуралын Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының Даргазы ажыдар.
3. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) ажылдап эгелээн үезинден эгелеп, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) эрги чыыжының бүрүн эргелери соксаар.
4. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) ооң депутаттарының башталгазы-биле доктаамал, түр када комитеттер болгаш комиссияларны, ажылчын бөлүктерни тургузар эргелиг.
5. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи), ооң комитеттери Тыва Республиканың амыдырал-чуртталгазынга болгаш ажылдап кылып турар хоойлу төлевилелдериниң айтырыгларынга парламент дыңнаашкыннарын чорудуп болур.
6. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) оларның эргезинде турар айтырыглар талазы-биле хоойлужудулга актылары, федералдыг хоойлу, бо Конституция ёзугаар өске чүүл көрдүнмээн болза, депутаттарның доктааттынган санындан хөйүнүң шиитпири-биле хүлээп алдынар.
7. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) организастыг үндезинин болгаш ажыл-чорудулгазын бо Конституция доктаадыр. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) ажыл-чорудулгазының чуруму регламент-биле тодараттынар.
99 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бирги организастыг хуралы
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бирги организастыг хуралы Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) доктааткан санныг составының үштүң ийизинден эвээш эвес депутаттары олуржур болза, бүрүн эргелиг.
100 чүүл. Күш чок деп санаар – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
101 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының статузу (эрге-байдалы)
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының статузу болгаш бүрүн эргелери (эрге-байдалы) федералдыг хоойлужудулга, бо Конституцияга дүүштүр Тыва Республиканың хоойлузу-биле тодараттынар.
2. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары профессионалдыг доктаамал үндезинге болгаш база боттарының кол ажылында күш-ажылчы база албан хүлээлгелерин күүсетпишаан, Тыва Республиканың Дээди Хуралында (парламентизинде) доктаамал эвес үндезинде боттарының ажыл-чорудулгазын дакпырлап чорудар.
Профессионалдыг доктаамал үндезинде ажылдап турар депутаттарның санын Тыва Республиканың хоойлузу доктаадыр болгаш 9-тан көвүдевес.
3. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары Россия Федерациязының Федералдыг Хоойлузунуң Күрүне Думазының депутаттары, Россия Федерациязының сенаторлары, судья болуп, Россия Федерациязының өске-даа күрүне эрге-дужаалдарын, федералдыг күрүне хамааты албанының эрге-дужаалдарын, Тыва Республиканың өске-даа күрүне эрге-дужаалдарын, Тыва Республиканың күрүне хамааты албанының эрге-дужаалдарын, а ол ышкаш, бир эвес өске чүүл федералдыг хоойлу-биле көрдүнмээн болза, муниципалдыг эрге-дужаал болгаш муниципалдыг албанның эрге-дужаалдарын ээлеп болбас. Профессионалдыг доктаамал үндезинге ажыл-чорудулгазын боттандырып турар Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, бир эвес Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле өске чүүл көрдүнмээн болза, башкылал, эртем болгаш чогаадыкчы ажылдан өске таварылгада, өске төлевирлиг ажыл-чорудулга кылып болбас. Ооң иштинде башкылал, эртем болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулга, бир эвес Россия Федерациязының хоойлужудулгазы болгаш Россия Федерациязының күрүнелер аразының керээзи-биле көрдүнмээн болза, чүгле даштыкы күрүнелерниң, делегей чергелиг болгаш даштыкы организацияларның, даштыкы хамаатыларның база хамааты эргези чок кижилерниң акша-хөреңгизи-биле акшаландыртынып болбас. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарынга Федералдыг хоойлужудулга-биле көрдүнген өске-даа кызыгаарлаашкыннар тараар.
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
4. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, оларга бүзүрел читкен таварылгада, боттарының соңгукчуларының мурнунга харыысалганы чүктээр. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының соңгукчуларның бүзүрелин чидирген түңнелинде оларның харыысалгазының чурумун болгаш негелделерин Тыва Республиканың хоойлузу тодарадыр.
102 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) хоойлужудулга саналдаар инициативазы
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга хоойлужудулга саналдаар инициативалыг эргелиг болур.
103 чүүл. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бүрүн эргелери
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II болгаш 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бүрүн эргелеринге:
1) Тыва Республиканың Конституциязын хүлээп алыры болгаш бо Конституция-биле доктааттынган чурум ёзугаар аңаа эдилгелерни хүлээп алыры;
2) Тыва Республиканың Конституция хоойлуларын, Тыва Республиканың хоойлуларын, оларга өскерилгелерни болгаш немелделерни киирери, оларның күүселдезиниң хыналдазын чорудары;
3) Тыва Республиканың Баштыңының соңгулдаларын томуйлаары;
(14.06.2012 ч. № 1427 УХ-II болгаш 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
4) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) регламентизин хүлээри;
5) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазын болгаш ооң оралакчызын соңгууру;
6) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) ажылчын органнарын тургузары;
7) Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ ажыл-чорудулгазыныӊ түӊнелдериниӊ дугайында, ооӊ иштинде Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) салган айтырыгларынга хамаарыштыр, Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ киирген чыл санында отчедун дыӊнаары;
(7 пунктуну 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
8) Тыва Республиканың Баштыңының кииргени республика бюджедин бадылаары, ооң күүселдезин хынаары;
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1 болгаш 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
9) Тыва Республиканың бюджединиң күүселдезиниң дугайында Тыва Республиканың Чазааның отчеттарын сайгарып көөрү;
10) черни болгаш республика чергелиг бойдус курлавырларын ажыглаарының чурумун, төөгү, культура болгаш бойдус объектилериниң камгалаарын, Тыва Республиканың күрүне өнчү-хөреңгизиниң объектилерин муниципалдыг кылдыр шилчидерин тодарадыр;
11) республиканың фондуларын, үнелиг металлдар болгаш үнелиг даштарның күрүне фондузун тургузары, оларның акша-хөреңгизин чараанының дугайында отчеттарын бадылаары, Тыва Республиканың девискээр-күрүне бюджеттен дашкаар фондуларның бюджеттерин болгаш ооң күүселдезиниң дугайында отчеттарын бадылаары;
12) Россия Федерациязының субъектилери-биле, а ол ышкаш даштыкы федеративтиг күрүнелерниң субъектилери-биле, даштыкы күрүнелерниң девискээр-административтиг тургузуглары-биле Тыва Республиканың адындан чарган керээлерни бадылаары;
13) Тыва Республиканың күрүне өнчү-хөреңгизин башкарар болгаш ажыглаарының чурумун доктаадыры;
14) республика үндүрүглериниӊ, а ол ышкаш оларны хавырар чурумун тургузары, республиканың чээлилерин база үнелиг саазыннарын үндүрериниң чурумун тодарадыры;
(20.12.2010 ч. № 147 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
15) Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ кииргени-биле Тыва Республикада кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг тѳлээниң эрге-дужаалынга томуйлаары болгаш ол эрге-дужаалдан хостаары;
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
16) Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ болгаш өске-даа кижилерниң кииргени-биле, бир эвес ол федералдыг хоойлу-биле көрдүнген болза, Тыва Республиканың Саналга палатазының даргазы, ооң оралакчызы болгаш Тыва Республиканың Саналга палатазының аудиторларын томуйлаары база оларны эрге-дужаалдан хостаары;
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
17) Күш чок деп санаар. – 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
18) Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының кежигүннериниң чартыын томуйлаары;
19) Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң доктаатканы чурум ёзугаар эптештирилге судьяларын томуйлаары;
20) Федералдыг хоойлуга дүүштүр Тыва Республиканың Баштыӊынга бүзүрээриниң (бүзүревезиниң) дугайында шиитпирни хүлээри;
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
21) Тыва Республиканың хоойлузунуң доктааткан чурумун ёзугаар Тыва Республиканың Баштыӊының чөпшээрели-биле референдумну доктаадыры;
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
22) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының соңгулдаларын доктаадыры;
23) Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын доктаадыры;
24) Тыва Республиканың байырлал хүннерин албан ёзузу-биле доктаадыры;
24.1) Тыва Республиканың Дээди судунуӊ даргазыныӊ, Тыва Республиканың Арбитраж судунуӊ даргазыныӊ, Тыва Республиканыӊ прокурорунуӊ медээлерин сайгарып көөрү;
(24.1 пунктуну немээнин 31.03.2016 ч. № 11-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
25) Россия Федерациязының хоойлужудулгазы-биле Россия Федерациязының субъектилериниң хоойлужудулга (төлээлекчи) күрүне эрге-чагырга органнарының бүрүн эргелеринге хамаарышкан өске-даа айтырыгларны шиитпирлээри.
104 чүүл. Күш чок деп санаар. — 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
105 чүүл. Тыва Республиканыӊ нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларын Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) сайгарып көөр болгаш хүлээп алыр чуруму
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларын Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) сайгарып көөр база хүлээп алыр чурумун Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) Регламентизи-биле тургузар.
2. Тыва Республиканыӊ Конституциязын, ынаар эдилгелерни, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларын Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) депутаттарыныӊ доктааткан санындан үштүӊ ийизинден эвээш эвес хөйүнүӊ бадылаашкыннары-биле хүлээп алыр.
3. Тыва Республиканыӊ хоойлуларын Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) депутаттарыныӊ доктааткан санындан хөй кезииниӊ бадылаашкыннары-биле хүлээп алыр, бир эвес хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуда өске чүүл көрдүнмээн болза.
4. Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) доктаалдарын Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) депутаттарыныӊ доктааткан санындан хөй кезииниӊ бадылаашкыннары-биле хүлээп алыр, бир эвес хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуда өске чүүл көрдүнмээн болза.
106 чүүл. Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларын, Тыва Республиканыӊ хоойлуларын чонга чарлаар база күштүг болдурар чуруму
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Хүлээп алган Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларын, Тыва Республиканыӊ хоойлуларын 14 хонук дургузунда ат салыры-биле база чонга чарлаары-биле, Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) Тыва Республиканыӊ Баштыӊынче чорудар.
2. Тыва Республиканыӊ Баштыӊы 14 хонук иштинде Тыва Республиканыӊ конституция хоойлуларынга, Тыва Республиканыӊ хоойлуларынга атты салыр болгаш оларны чонга чарлап үндүрер. Хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуга дүүштүр оларны Тыва Республиканыӊ Баштыӊы чонга чарлаарынга чедир Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузунуӊ, Тыва Республиканыӊ хоойлузунуӊ конституцияга дүгжүп турарын хынаар дугайында Россия Федерациязыныӊ Президентизиниӊ дилээн Россия Федерациязыныӊ Конституция Судунче киирерин, ол айтырыг талазы-биле Россия Федерациязыныӊ Конституция Суду шиитпир үндүргүже чедир, оларны чонга чарлап үндүрер хуусаа дургузунда түр соксадыр болгаш айыткан шиитпирни үндүргүже чедир, оларны чонга чарлавас.
3. Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузун, Тыва Республиканыӊ хоойлузун Тыва Республиканыӊ Баштыӊы хүлээп албаан таварылгада, оларныӊ кирген хүнүнден эгелээш 14 хонук дургузунда Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) доктааткан чурум ёзугаар оларны катап көөр. Бир эвес Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузун, Тыва Республиканыӊ хоойлузун катап көрүп турда, Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) депутаттарыныӊ доктааткан санындан үштүӊ ийизиниӊ эвээш эвес хөйүнүӊ бадылаашкыннары-биле мурнунда хүлээп алган эдилгези-биле катап база хүлээп алган болза, Тыва Республиканыӊ Баштыӊы оларныӊ кирген хүнүнден эгелээш, 14 хонук дургузунда атты салыр болгаш чонга чарлаар ужурлуг.
4. Тыва Республиканыӊ конституция хоойлулары, Тыва Республиканыӊ хоойлулары албан ёзузу-биле парлаан соонда, он хонук эртерге күштүг болуп кирер, бир эвес федералдыг хоойлу-биле болгаш (азы) Тыва Республиканыӊ бодунуӊ конституция хоойлузу-биле, Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле оларныӊ күштүг болуп кирериниӊ өске чурумун тургуспаан болза.
107 чүүл. Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыры
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр, бир эвес:
1) Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле көрдүнген чурум ёзугаар ооӊ бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында шиитпир хүлээп алган;
2) Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыниӊ (парламентизиниӊ) депутаттарыныӊ амгы составы бүрүн эрге чогунуӊ дугайында, ооӊ иштинде депутаттар боттарыныӊ бүрүн эргелерин дүжүргени-биле холбаштыр, Тыва Республиканыӊ Дээди Судунуӊ шиитпири күштүг болуп кирген;
3) Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралын (парламентизин) федералдыг хоойлуда база бо чүүлдүӊ 2, 3 дугаар кезектеринде көрдүнген барымдаалар-биле, Тыва Республиканыӊ Баштыӊы тараткан;
4) Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралын (парламентизин) федералдыг хоойлуда көрдүнген барымдаалар-биле, Россия Федерациязыныӊ Президентизи тараткан болза.
2. Тыва Республиканыӊ Баштыӊы Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) Россия Федерациязыныӊ Конституциязынга, федералдыг конституция хоойлуларынга, Россия Федерациязыныӊ шиитпирлээр айтырыгларынга база Россия Федерациязыныӊ болгаш Россия Федерациязыныӊ субъектилериниӊ кады шиитпирлээр айтырыгларынга хамаарыштыр федералдыг хоойлуларга, Тыва Республиканыӊ Конституциязынга удур бооп турар Тыва Республиканыӊ Конституциязын болгаш (азы) Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузун, Тыва Республиканыӊ хоойлузун, оон өске-даа нормативтиг хоойлу-дүрүм актызын хүлээп алган таварылгада, бир эвес ол удур чөрүлдээлерни чогуур суд тодараткан, а Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) судтуӊ шиитпири күштүг болуп кирген хүнүнден эгелээш, алды ай дургузунда эде кылбаан болза, Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (параментизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында шиитпирни хүлээп алыр.
3. Тыва Республиканыӊ Баштыӊы Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында шиитпир хүлээп алыр эргелиг, бир эвес чогуур судтуӊ күштүг болуп кирген шиитпиринде дараазында чүүлдерни илереткен болза:
1) бүрүн эргелиг составтыг кылдыр соӊгуттурган Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) үш ай дургузунда улаштыр хурал эрттирбээн;
2) бүрүн эргелиг составтыг кылдыр катап база соӊгуттурган Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) соӊгуттурган хүнүнден эгелээш, үш ай дургузунда хурал эрттирбээн.
4. Тыва Республиканыӊ Баштыӊы чогуур судтуӊ шиитпири күштүг болуп кирген хүнүнден эгелээш, үш ай дургузунда бо чүүлдүӊ 3-кү кезээнде көрдүнген шиитпирни хүлээп алыр эргелиг.
5. Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ шиитпирин чарлык хевирлиг хүлээп алыр.
6. Бо чүүлдүӊ 1-ги кезээниӊ 1-ги пунктузунда көрдүнгени, хуусаа бетинде соксадыр дугайында доктаалды Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) депутаттарныӊ доктааттынган санындан үштүӊ ийизинден эвээш эвес хөйүнүӊ бадылаашкыннары-биле хүлээп алыр.
7. Бир эвес Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында шиитпир хүлээп алган таварылгада, федералдыг хоойлуга, бо Конституцияга болгаш (азы) Тыва Республиканыӊ хоойлузунга дүүштүр Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралынче (парламентизинче) ээлчег чок соӊгулдаларны томуйлаар. Айыткан соӊгулдаларны Россия Федерациязыныӊ хамаатыларыныӊ соӊгулда эргелериниӊ болгаш референдумга киржир эргезиниӊ кол магадылалдарын тургузуп турар, федералдыг хоойлуда көрдүнген хуусааларда эрттирер.
108 чүүл. Хоойлужудулга саналдаар инициативага эрге
1. Хоойлужудулга саналдаар инициатива Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) депутаттарынга, фракцияларга, Тыва Республиканың Баштыӊынга, Тыва Республиканың Чазаанга, төлээлекчилерниң тус чер хуралдарынга, а ол ышкаш хамаатыларның 1000 кижиден эвээш эвес санныг бөлүктеринге хамааржыр. Хоойлужудулга талазы-биле инициатива Тыва Республиканың Дээди судунга, Тыва Республиканың Арбитраж судунга, Тыва Республиканың прокурорунга, Россия Федерациязыныӊ Юстиция яамызыныӊ Тыва Республикада Эргелелинге, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязынга, Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазынга, Тыва Республикада кижиниң эргелериниң талазы-биле төлээге, Тыва Республикада уругнуң эргелериниң талазы-биле төлээге база Тыва Республикада сайгарлыкчыларның эргелерин камгалаар талазы-биле төлээге оларның харыылаар айтырыгларының аайы-биле база хамааржыр.
(24.06.2003 ч. № 337 ВХ-1, 11.04.2010 ч. № 1859 ВХ-2, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 14.06.2012 ч. № 1430 ВХ-1, 07.10.2015 ч. № 8-КЗРТ, 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
2. Күш чок деп санаар. – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
2.1. Хоойлулар төлевилелдерин Тыва Республиканың Дээди Хуралынче (парламентинче) киирер.
(2.1 кезекти немээнин 20.12.2010 ч. № 147 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканың Баштыӊының хоойлужудулга инициативазы ёзугаар киирген хоойлулар төлевилелдерин ооң саналын ёзугаар бир дугаарында көөр.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
4. Үндүрүглерни киирериниң азы соксадырының дугайында, оларны төлээринден хостаарының, Тыва Республиканың саң-хөө хүлээлгелерин өскертириниң дугайында хоойлу төлевилелдерин, Тыва Республиканың республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле дуглаттынып турар, чарыгдалдарны баш удур көрүп турар, өске-даа хоойлу төлевилелдерин Тыва Республиканың Баштыӊының кииргени-биле, чок болза айыттынган кижиниң үндүрген түңнели бар турда, Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) сайгарып көөр.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
Айыттынган хоойлу төлевилелдерин хоойлу саналдап киирер эрге субъектилери Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизинге) кииреринге чедир түңнел алыры-биле Тыва Республиканың Баштыӊынга киирер, ооң соонда Дээди Хурал (парламент) баш бурунгаар сайгарып көөр кылдыр хүлээп алыр. Хоойлу төлевилелинге хамаарыштыр Тыва Республиканың Баштыӊының үндүрген түңнелин, хоойлу төлевилелин алган хүнден эгелээш, үжен календарлыг хонук дургузунда, Дээди Хуралга (парламентиге) болгаш хоойлу саналдап киирер эрге субъектизинге киирер.
(4-кү кезекти немээнин 21.04.2008 ч. № 675 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн; 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
X ЭГЕ
КҮҮСЕКЧИ ЭРГЕ-ЧАГЫРГА
109 чүүл. Күүсекчи эрге-чагырга органнарының системазы
1. Тыва Республикага Тыва Республиканың Баштыӊы удуртуп-баштаар Тыва Республиканың Чазаа баштаан күүсекчи эрге-чагырга органнарының системазын тургузар.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
2. Россия Федерациязының эргелеп башкарар чүүлдеринге хамааржыр болгаш ооң Тыва Республика-биле кады эргелеп башкарар чүүлдериниң бүрүн эргелеринче хамаарыштыр федералдыг болгаш Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары, Россия Федерациязының Конституциязынга дүүштүр Россия Федерациязында күүсекчи эрге-чагырганың чаңгыс аай системазы болур.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
110 чүүл. Тыва Республиканың Баштыӊы
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
1. Абзацты күш чок деп санаар. – 09.07.2012 ч. № 1433 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
Республиканың Баштыӊы хамаатыларның Конституция эргелериниң болгаш хосталгазының, Россия Федерациязының бүгү девискээринде күштүг федералдыг хоойлуларга болгаш Россия Федерациязының Конституциязынга үндезилеттинген принциптиг Тыва Республиканың хоойлуларының болгаш Конституциязының магадылакчызы болур.
(Абзацты 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлулары-биле немеп эдилге киирген; 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Баштыңын Тыва Республиканың девискээринде чурттап турар болгаш федералдыг хоойлу-биле дүүштүр идепкейлиг соңгулда эргелиг Россия Федерациязының хамаатылары бүгү-ниитиниң дең болгаш дорт соңгулда эргезиниң үндезининге чажыт бадылаашкын-биле беш чыл хуусаада соңгуур.
(14.06.2012 ч. № 1427 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
Тыва Республиканың Баштыңының соңгулдаларын федералдыг хоойлу-биле, Тыва Республиканың хоойлузу-биле дүүштүр эрттирер.
(14.06.2012 ч. № 1427 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканыӊ Баштыӊынга 30 хар четкен, Россия Федерациязында доктаамал чурттап турар, даштыкы күрүнениӊ хамаатызы эрге (хамааты болуру), азы чурттаар эргелиг шынзылга азы даштыкы күрүнениӊ девискээринге Россия Федерациязыныӊ хамаатызыныӊ доктаамал чурттаар эргезин бадыткап турар өске документ чок, Россия Федерациязыныӊ Конституциязы-биле, федералдыг хоойлу-биле дүүштүр соӊгудар эргелиг Россия Федерациязыныӊ хамаатызы соӊгуттуруп болур. Тыва Республиканыӊ Баштыӊынга федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар Россия Федерациязыныӊ девискээринден дашкаар турар даштыкы банкыларга агар саннар ажыдары болгаш агар саннарлыг (салыышкыннарлыг) болуру, туда акшалар болгаш үнелиг чүүлдер шыгжаары хоруглуг.
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Тыва Республиканың Баштыӊы бооп ажылдап тура, Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Күрүне Думазының депутады болгаш Россия Федерациязының сенатору болбас, судья болгаш Россия Федерациязының өске-даа күрүне албан-дужаалдарынга, күрүнениң федералдыг хамааты албанының дужаалдарынга, Тыва Республиканың өске-даа күрүнениң болгаш Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албаннарының дужаалдарынга база муниципалдыг албан-дужаалга болгаш муниципалдыг албанның дужаалдарынга ажылдап болбас, Россия Федерациязының хоойлуларында көрдүнмээн болза, башкылаашкын, эртем болгаш өске-даа чогаадыкчы ажылдардан аңгыда, өске-даа төлевирлиг ажылга ажылдап болбас. Башкылаашкын, эртем болгаш өске-даа чогаадыкчы ажылдар, Россия Федерациязының күрүнелер аразында керээлер-биле болгаш Россия Федерациязының хоойлулары-биле көрдүнмээн болза, чүгле даштыкы күрүнелерниң, күрүнелер аразының болгаш даштыкы организацияларның, даштыкы хамаатыларның болгаш хамааты эргези чок улустуң акшаландырыышкыны-биле хандыртынмас ужурлуг.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
Тыва Республиканың Баштыӊы удуртулга органнарының кежигүнүнге, азыракчы болгаш хайгаарал чөвүлелдеринге, Россия Федерациязында өске-даа коммерциялыг эвес күрүнеден дашкаар даштыкы организацияларның болгаш оларның адырларының кежигүнүнге, бир эвес өске чүүлдер Россия Федерациязының күрүнелер аразында керээлерде болгаш Россия Федерациязының хоойлузунда көрдүнмээн болза.
(3-кү абзацты 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген; 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
4. Тыва Республиканың Баштыӊы албан-дужаалын ээлеп кирип тура, дараазында даңгыракты бээр: «Тыва Республиканың хөй националдыг чонунга шынчы бараан болурун, кижиниң болгаш хамаатынын эргелерин база хосталгаларын хүндүлеп болгаш камгалаарын, Россия Федерациязының Конституциязын база Тыва Республиканың Конституциязын, федералдыг хоойлуларны болгаш Тыва Республиканың хоойлуларын сагыырын, Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ бедик хүлээлгелерин ак сеткилдиг күүседирин байырлыы-биле даңгыраглап тур мен».
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
Абзацты күш чок деп санаар. – 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
Тыва Республиканыӊ Баштыӊы бодунуӊ бүрүн эргелерин даӊгырак берген үеден эгелеп күүседир, болгаш албан-дужаалга ажылдаар хуусаазы төнгени-биле, бодунуӊ бүрүн эргелерин күүседирин Тыва Республиканыӊ Баштыӊынга катап соӊгутканы-биле даӊгырак берген үеден эгелээш, соксадыр.
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
5. Тыва Республиканың Баштыӊының эрге-байдалын Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле тодарадыр.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
6. Хөй-ниити эрге-чагыргазыныӊ системазыныӊ чаӊгыс демниг принцивинге дүүштүр Тыва Республиканыӊ Баштыӊы хары угда Россия Федерациязыныӊ күрүне албан-дужаалын база Тыва Республиканыӊ күрүне албан-дужаалын ээлеп ажылдаар.
(6-гы пунктуну 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген;
110.1 чүүл. Күш чок деп санаар. – 14.06.2012 ч. № 1427 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
111 чүүл. Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ бүрүн эргелери
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың Баштыӊы боду болгаш Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарын дамчыштыр Тыва Республиканың социал-экономиктиг амыдыралының айтырыгларын шиитпирлээр, бодунуң эрге-хүлээлге айтырыгларының күүсекчи-айтыышкын эрге-хүлээлгелерин күүседир.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Баштыӊы:
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
а) Тыва Республиканың Чазаан баштаар, ооң бо Конституцияда, Тыва Республиканың Конституция хоойлуларында болгаш Тыва Республиканың хоойлуларында быжыглаан бүрүн эргелериниң күүселдезин хынаар;
б) Тыва Республиканың Конституция хоойлуларынга, Тыва Республиканың хоойлуларынга ат салыр, доктааткан чурум ёзугаар оларны чонга чарлаар азы хүлээп албас;
в) Россия Федерациязыныӊ Президентизи, Россия Федерациязыныӊ Федералдыг Хуралы, Россия Федерациязыныӊ Чазаа, Россия Федерациязыныӊ Күрүне Чөвүлели-биле, оон-даа өске органнар, организациялар болгаш албан-дужаалдыг кижилер-биле харылзааларга болгаш даштыкы экономиктиг харылзааларны боттандырарда, Тыва Республиканы төлээлээр, Тыва Республиканың өмүнээзинден чогуур керээлерге болгаш дугуржулгаларга ат салыр эргелиг; эрге-дужаалдыг кижилерге болгаш (азы) күүсекчи эрге-чагырга органынга чогуур керээлерге болгаш дугуржулгаларга Тыва Республиканың өмүнээзинден ат салырын төлээледир;
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуӊ эдилгези-биле бижээн)
в1) Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканың өске-даа эрге-чагырга органнары-биле таарыштырарын хандырар болгаш Россия Федерациязының хоойлужудулгазынга дүүштүр Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының федералдыг күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле болгаш оларның девискээрде органнары-биле, тус чер бот-башкарылга органнары-биле, Россия Федерациязынга хөй-ниити эрге-чагыргазыныӊ чаӊгыс аай системазынче кирип турар оон өске-даа органнар-биле кады ажылдажылгазын организастаар;
(в1 иштики пунктуну 18.06.2007 ч. №116 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген; 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуӊ эдилгези-биле бижээн)
г) Тыва Республиканың хоойлулары ёзугаар Тыва Республиканың Чазаан тургузар, Тыва Республиканың күүсекчи органнарының структуразын бадылаар, Тыва Республиканың Чазаан тарадыр шиитпирни хүлээп алыр;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
г1) Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязын болгаш Тыва Республиканың Чазааның Аппарадын тургузар, Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязының, Тыва Республиканың Чазааның Аппарадының удуртукчуларын албан-дужаалга томуйлаар болгаш албан-дужаалдан хостаар;
(09.07.2012 ч. № 1433 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
д) Тыва Республиканың Дээди Хуралга (парламентиге) Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында, ооң иштинде Тыва Республиканың Дээди Хуралдыӊ (парламентиниӊ) салган айтырыгларынга, чыл санында отчёдун, а оон аңгыда республикада байдал дугайында чыл санында айыткалын киирер;
(20.11.2010 ч. № 1859 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
е) федералдыг хоойлуга дүүштүр Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыр дугайында шиитпирни хүлээп алыр болгаш оларның соңгулдаларын эрттиреринге инициатива киирер;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
ж) Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчыларын болгаш Тыва Республиканың сайыттарын Тыва Республиканың хоойлуларында доктааткан чурумну ёзугаар томуйлаар;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
з) Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының удуртукчуларын болгаш Тыва Республиканың төлээлерин томуйлаар болгаш албан-дужаалындан хостаар;
(18.06.2007 ч. №116 УХ-II, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
и) Тыва Республикага референдум эрттиреринге чөпшээрежилгени бээр, Тыва Республикага референдум эрттиреринге инициативаны киирер;
и1) Күш чок деп санаар. – 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
к) Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының кежигүннериниң чартык кезиин томуйлаар;
(24.06.2003 ч. №337 УХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
л) Күш чок деп санаар. – 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
м) Россия Федерациязының Президентизинге болгаш Россия Федерациязының Чазаанга сайгарып көөрү-биле хүлээп алырын күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг органнарының харыылаары нормативтиг эрге-хоойлу актыларының төлевилелдерин киирер;
н) амгы күштүг хоойлужудулгага дүүштүр Россия Федерациязының күрүне шаңналдарынга киирер болгаш Тыва Республиканың күрүне шаңналдары-биле шаңнаар;
о) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) ээлчег чок хуралын чыырын негээр эргелиг, бо Конституцияның негелдези-биле чаа соңгуткан Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бирги чыыжын хуусаадан эрте чыырын негеп болур;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
п) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) ажылынга чөвүлээр эргелиг киржир;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
р) Тыва Республиканың Баштыӊының чанынга консультация болгаш таарыштырыкчы органнарны тургузар;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
с) бойдус, техногенниг болгаш социал хевирниң айыыл-халаптыг байдалдарның уржуктарын чайладыр талазы-биле хемчеглерни алыр;
с1) федералдыг хоойлулар-биле болгаш (азы) Тыва Республиканыӊ хоойлулары-биле тус чер бот-башкарылга органнарынга дамчыдып берген чамдык күрүне бүрүн эргелерин тус чер бот-башкарылга органнары боттандырарын хандырар талазы-биле хүлээлгелерни күүсетпээни азы болур-чогууру-биле эвес күүсеткени дээш муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊынга, тус чер чагыргазыныӊ баштыӊынга сагындырыг бээр, доӊгулда чарлаар эргелиг;
(с1 пунктуну 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
с2) бир эвес бо чүүлдүӊ 2-ги кезээниӊ с1 пунктузунга дүүштүр муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊынга, тус чер чагыргазыныӊ баштыӊынга Тыва Республиканыӊ Баштыӊы сагындырыг берген, доӊгулда чарлаар хүнден эгелээш, бир ай дургузунда муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊы, тус чер чагыргазыныӊ баштыӊы бодунуӊ бүрүн эргелериниӊ иштинге сагындырыг бээринге, доӊгулда чарлаарынга үндезин болур чылдагааннарны чайладыры-биле хемчеглер хүлээп албаан болза, муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊын, тус чер чагыргазыныӊ баштыӊын албан-дужаалындан хостаар эргелиг;
(с2 пунктуну 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
с3) муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлеттирген органынче, муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊын халажылгаже үндүрериниӊ дугайында санал-биле, ооӊ иштинде тус чер бот-башкарылгазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар тус чер бот-башкарылга органнарыныӊ ажыл-чорудулгазынга үнелел бээр көргүзүглер доктаамал күүсеттинмес таварылгада, айтырыг тургузар эргелиг;
(с3 пунктуну 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
т) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларында доктааткан өске-даа бүрүн эргелерни боттандырар.
3. Тыва Республиканың Баштыӊы бодунуң харыылаар айтырыгларынга Тыва Республиканың бүгү девискээринге ыяап-ла күүседир чарлыктарны болгаш айтыышкыннарны үндүрер.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
4. Күш чок деп санаар. – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
5. Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксаткан таварылгада, Тыва Республиканың Баштыӊы кылдыр соӊгуткан кижи албан-дужаалче киргижеге чедир үеде Россия Федерациязының Президентизи Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ хүлээлгезин күүседир түр кижини томуйлаар.
(18.06.2007 ч. №116 УХ-II, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 14.06.2012 ч. № 1427 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
6. Бир эвес Тыва Республиканыӊ Баштыӊы кадыыныӊ байдалы-биле азы бодунуӊ бүрүн эргелерин күүседиринге түр када шаптыктап турар өске-даа байдалдар-биле холбаштыр (шөлээде, албан-ажыл аайы-биле сургакчылаашкында) бодунуӊ бүрүн эргелерин боттандырып шыдавас болза, оларны Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Даргазыныӊ оралакчыларыныӊ бирээзи, Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ доктаатканы хүлээлгелер хуваалдазынга дүүштүр түр када күүседир.
Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ хүлээлгелерин түр када күүседир бүрүн эргелер берген кижи бо чүүлге дүүштүр:
1) Тыва Республиканыӊ Конституциязын өскертир дугайында санал киирер;
2) Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралын (парламентизин) тарадыр эрге чок.
Бо чүүлдүӊ бо кезээнге дүүштүр томуйлаттырган, Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар кижи бюджет болгаш оон өске-даа чээлилер алыр, Тыва Республиканыӊ күрүне магадылалдарын бээр, бюджетке болгаш саӊ-хөөге хамаарыштыр өске-даа бүрүн эргелер боттандырар, ол ышкаш бо чүүлдүӊ 2-ги кезээниӊ «б», «г», «г1» – «к», «о» пунктуларында көрдүнген бүрүн эргелерни күүседир эргези чок, бир эвес Тыва Республиканыӊ Баштыӊы өске чүүл доктаатпаан болза.
Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар кижиге хөй-ниити эрге-чагыргазын организастаарыныӊ ниити принциптериниӊ дугайында федералдыг хоойлуда, өске-даа федералдыг хоойлуларда база Россия Федерациязыныӊ өске-даа нормативтиг хоойлу-дүрүм актыларында, коррупцияга удур ажыл чорудар сорулгалар-биле Россия Федерациязыныӊ субъектизиниӊ дээди албан-дужаалдыг кижизинге доктаадып тургускан хүлээлгелер, кызыгаарлаашкыннар болгаш хоругдалдар хамааржыр.
Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар кижиниӊ ажыл-чорудулгазын хандырарын Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ Администрациязы болгаш Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Аппарады боттандырар.
(6-гы кезекти 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
112 чүүл. Тыва Республиканың Баштыӊының бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадыры
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың Баштыӊы бүрүн эргелерин хуусаа бетинде дараазында таварылгаларда соксадыр:
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
а) Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) аңаа бүзүревезин илереткени-биле холбаштыр Россия Федерациязының Президентизи албан-дужаалдан хостаанда;
(18.06.2007 ч. № 120 УХ- II, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
б) хууда күзелин ёзугаар ажылындан халашканда, Тыва Республиканың Баштыӊының хууда күзели-биле ажылындан халажырын ооң бижимел билдириишкининге үндезилээш, Россия Федерациязының Президентизи хүлээп алыр. Ажылындан халажырын хүлээп албаан болза, Тыва Республиканың Баштыӊы бодунуң хүлээлгелерин билдириишкин киирген хүнден ийи ай иштинде күүседир, ооң соонда бүрүн эргелерин бодундан дүжүрүп болур;
(18.06.2007 ч. № 120 УХ- II, 21.04.2008 ч. № 671 УХ-II, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
в) бодунуң хүлээлгелерин болур чогууру-биле күүсетпейн турары дээш Россия Федерациязының Президентизиниң бүзүрелин чидиргени-биле холбаштыр, а ол ышкаш федералдыг хоойлужудулга-биле көрдүнген өске-даа таварылгаларда Россия Федерациязыньң Президентизи ону албан-дужаалындан дүжүргенде;
(18.06.2007 ч. № 120 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
г) ону суд ажылдап шыдавас азы ажылдаар арга-шинээзи кызыы деп көргенде;
д) ону суд ис чок читкен деп санаанда азы өлген деп чарлаанда;
е) аңаа хамаарыштыр судтуң буруудадыр шииткели күш киргенде;
ж) доктаамал чурттаары-биле Россия Федерациязының девискээринден үнүп чорутканда;
з) Россия Федерациязыныӊ хамаатызы эргезин соксатканда азы даштыкы күрүнениӊ хамаатызы эргези (хамааты болуру) чок-ла болза, чурттаар эргелиг шынзылгазы азы даштыкы күрүнениӊ девискээринге Россия Федерациязыныӊ хамаатызыныӊ доктаамал чурттаар эргезин бадыткап турар өске документизи барда;
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
и) ол мөчээнде;
к) 2022 чылдыӊ июнь 1-ден күш чок деп санаар – 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу;
2. Бо чүүлдүӊ 1-ги кезээниӊ «г» - «ж» пунктуларында көрдүнген таварылгаларда, Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ бүрүн эргелерин хуусаа бетинде соксадырыныӊ дугайында шиитпирни Россия Федерациязыныӊ Президентизиниӊ саналдап кииргени-биле Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралы (парламентизи) хүлээп алыр.
(2-ги кезекти 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
113 чүүл. Тыва Республиканың Чазаа
1. Тыва Республиканың Чазаа болза Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазының дээди коллегиалдыг болгаш доктаамал ажылдаар күүсекчи органы болур.
2. Тыва Республиканың Чазаа албан-дужаалыныӊ аайы-биле Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ Даргазы болур Тыва Республиканыӊ Баштыӊындан, Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчыларындан, Тыва Республиканың сайыттарындан, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагыргазының өске-даа органнарының удуртукчуларындан тургустунар.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
3. Тыва Республиканың Чазаа Тыва Республиканың Баштыӊының мурнунга харыысалгалыг болгаш Тыва Республиканың Баштыӊы кылдыр сонгуткан мурнунга бодунуң бүрүн эргелерин дүжүрер.
(21.04.2008 ч. № 677 УХ-II, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 14.06.2012 ч. № 1427 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
4. Тыва Республиканың Чазаа:
а) бодунуң бүрүн эргелеринге дүүштүр кижиниң болгаш хамаатының эргелерин болгаш хосталгаларын боттандырар, хандырар болгаш камгалаар, өнчүнү болгаш хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаар, кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел чорудар талазы-биле хемчеглерни боттандырар;
б) Тыва Республиканың Баштыӊының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) киирери Тыва Республиканың республика бюджединиң төлевилелин ажылдап кылыр;
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 12.04.2019 ч. № 33-КЗРТ, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
в) Тыва Республиканыӊ республика бюджединиӊ күүселдезин хандырар; Тыва Республиканыӊ республика бюджединиӊ күүселдезиниӊ дугайында отчеттарны, Тыва Республиканыӊ күрүне программаларын боттандырып турарыныӊ дугайында база ажыктыынга үнелел бээриниӊ дугайында каттыштырган чыл санында илеткелин Тыва Республиканыӊ Баштыӊы Тыва Республиканыӊ Дээди Хуралынче (парламентизинче) киирери-биле белеткээр;
(12.04.2019 ч. № 33-КЗРТ, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
г) Тыва Республиканың хоойлуларынга дүүштүр Тыва Республиканың күрүне өнчүзүн, а ол ышкаш башкарып турар федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр Тыва Республикага башкарары-биле дамчыдып берген федералдыг өнчүнү башкарар болгаш аайлап башкарар;
(10.07.2009 ч. № 1419 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
д) федералдыг хоойлуга дүүштүр федералдыг күүсекчи эрге-чагырганың органнары-биле харыылаар чүүлдерни болгаш бүрүн эргелерни аңгылаар дугайында керээлерни чарар, а ол ышкаш боттарының бүрүн эргелериниң чамдыызын боттандырары-биле бот-бодунга дамчыдып бээриниң дугуржулгаларын чарар;
е) бойдус, техногенниг, биологтуг болгаш социал характерлиг айыыл-халаптыг байдалдарны баш удур болдурбас болгаш оларның уржуктарын чайладыр хемчеглерни ажылдап кылыр;
ж) чыл санында Тыва Республиканың чонунга нацияның кадыкшылының, экологияның болгаш черниң болгаш республиканың өске-даа бойдус курлавырларының байдалының дугайында күрүне илеткелдерин киирип, дыңнадыр;
з) күш чок деп санаар. – 14.11.2012 ч. № 1558 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
и) Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларында доктааткан өске-даа бүрүн эргелерни боттандырар.
5. Тыва Республиканың Чазаа Республиканың социал-экономиктиг хөгжулдезиниң чугула айтырыгларының талазы-биле доктаалдарны хүлээп алыр.
6. Тыва Республиканың Чазаа юридиктиг албан чери болгаш сүлделиг таңмалыг болур.
7. Тыва Республиканың Чазааның харыылаар ажыл-албанын, ону тургузар чурумун болгаш ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле тодарадыр.
114 чүүл. Тыва Республикага тургузар өске күрүне органнары
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканыӊ күрүне эрге-чагыргазыныӊ органнарындан аӊгыда, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузу-биле, Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле Тыва Республиканыӊ өске күрүне органнарын тургузуп, Тыва Республиканыӊ күрүне албан-дужаалдарын тургузуп болур.
2. Тыва Республиканыӊ күрүне органнарыныӊ хоойлу-дүрүм талазы-биле дүрүмүн, оларны тургузарыныӊ чурумун, сорулгаларын база оларныӊ албан-дужаалдыг кижилериниӊ бүрүн эргелерин, оларныӊ ажыл-чорудулгазын магадылаарын Россия Федерациязыныӊ Конституциязы, федералдыг конституция болгаш федералдыг хоойлулар, ол ышкаш оларга дүүштүр хүлээп турар Тыва Республиканыӊ хоойлулары-биле тургузар.
XI ЭГЕ
ТЫВА РЕСПУБЛИКАДА СУД ЭРГЕ-ЧАГЫРГАЗЫ
115 чүүл. Чөптүг шиидилге органнары
Россия Федерациязының Конституциязынга дүүштүр Тыва Республикага чөптүг шиидилгени Конституция, хамааты, чаргы чарар, административтиг болгаш кеземче суд чорудулгазы-биле чүгле суд боттандырар.
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
116 чүүл. Суд системазы
1. Тыва Республикага суд системазын Россия Федерациязының Конституциязы болгаш федералдыг Конституция хоойлузу-биле тургузар.
2. Тыва Республикага федералдыг судтар болгаш Тыва Республиканың судтары ажылын чорудуп турар.
3. Тыва Республиканың судтарынга Тыва Республиканың чаргы чарар судьялары хамааржыр.
(11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
117 чүүл. Тыва Республикага судтарның бот-тускайлаң болгаш судьяларның хамаарышпас болуру
1. Судтар суд эрге-чагыргазын бот-тускайлаң, хамаарышпас болгаш чүгле Россия Федерациязының Конституциязының, Тыва Республиканың Конституциязының болгаш Россия Федерациязының хоойлужудулгазының үндезининге боттандырар.
2. Тыва Республикада бүгү судьялар федералдыг хоойлуда доктааткан чаңгыс аай эрге-байдалдыг болур. Тыва Республикада чөптүг шиидилгени шаптык чок боттандырарынга байдалдарны тургузуп, судьяларның ажыл-чорудулгазын материал-техниктиг болгаш социал-амыдырал талазы-биле хандырар немелде хемчеглерни ап турар.
3. Судьялар кымга-даа хамаарышпас болгаш оларга дээп болбас, чүгле федералдыг хоойлуда тодараткан чурум ёзугаар дээрден башка, аңаа кеземче харыысалгазын онаап болбас.
4. Чаргы чарар судьяларның бүрүн эргелерин чүгле федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар болгаш оларның үндезининге шуут азы түр соксадып болур.
5. Күш чок деп санаар. – 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
118 чүүл. Тыва Республиканың судтарынга сайгарылгалар
1. Тыва Республиканың судтарынга херектерни сайгарып көөрүн ажык чорудар. Федералдыг хоойлуда көрдүнген таварылгаларда херектерни хааглыг хуралга сайгарып көөр.
2. Суд чорудуун талаларның маргыжылгалыг болгаш дең эргелиг болурунга үндезилеп боттандырар.
3. Федералдыг хоойлуда көрдүнген таварылгаларда суд чорудулгазын төлээлекчилерниң киржилгези-биле боттандырар.
119 чүүл. Күш чок деп санаар. – 11.01.2019 ч. № 29-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
120 чүүл. Чаргы чарар судья
1. Чаргы чарар судья бодунуң эрге-хүлээлгезинге дүүштүр хамааты, административтиг болгаш кеземче херектерин көөр.
2. Эптештирилге шииткекчилериниӊ бүрүн эргелерин база ажыл-чорудулгазын боттандырар чурумун федералдыг хоойлу-биле, Тыва Республиканыӊ конституция хоойлузу-биле база Тыва Республиканыӊ хоойлулары-биле тургузар.
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
XII ЭГЕ
ТУС ЧЕР БОТ-БАШКАРЫЛГАЗЫ
121 чүүл. Тус чер бот-башкарылга органынга эрге
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тус чер бот-башкарылгазын муниципалдыг тургузугларга боттандырарыныӊ хевирлерин федералдыг хоойлу-биле тургузар. Муниципалдыг тургузугларныӊ девискээрлерин төөгүлүг болгаш оон өске-даа тус черниӊ ёзу-чаӊчылдарын көрүп тургаш, тодарадыр. Тус чер бот-башкарылга органнарыныӊ структуразын, федералдыг хоойлу-биле доктаатканы, Россия Федерациязынга тус чер бот-башкарылгазын организастаарыныӊ ниити принциптеринге дүүштүр чурттакчы чон боттары тургузар.
2. Күрүне эрге-чагыргазыныӊ органнары федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар болгаш таварылгаларда, тус чер бот-башкарылга органнарын тургузарынга, тус чер бот-башкарылгазыныӊ албан-дужаалдыг кижилерин албан-дужаалга томуйлаарынга база албан-дужаалдан хостаарынга киржип болур.
3. Тус чер бот-башкарылгазын боттандырар девискээрлерниӊ кызыгаарларын өскертирин, федералдыг хоойлу-биле доктааткан чурум ёзугаар чогуур девискээрлерниӊ чурттакчыларыныӊ саналдарын өөренип көрбүшаан, чөпшээрээр.
122 чүүл. Тус чер бот-башкарылгазының органнары
1. Тус чер бот-башкарылгазын боттандырары-биле муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи органын, тус чер чагыргазын (муниципалдыг тургузугнуң күүсекчи-айтыышкынныг органын) тургузар, муниципалдыг тургузугнуң баштыңын соңгуур, а ол ышкаш муниципалдыг тургузугнуң уставынга дүүштүр тус чер бот-башкарылгазының өске-даа органнары тургустунуп болур.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тус чер бот-башкарылга органнары болгаш күрүне эрге-чагырга органнары хөй-ниити эрге-чагыргазыныӊ чаӊгыс аай системазынче кирер болгаш чогуур девискээрде чурттап турар чоннуӊ эрге-ажыынга хамаарыштыр салдынган сорулгаларны үре-түӊнелдиг шиитпирлээри-биле кады ажылдажылганы боттандырар.
(28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
123 чүүл. Муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи органы
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи органы федералдыг хоойлуларга, муниципалдыг тургузугнуң уставынга дүүштүр тургустунар.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I, 21.04.2008 ч. № 679 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
2. Муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи органының сан составын муниципалдыг тургузугнуң уставын ёзугаар тодарадыр.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
124 чүүл. Муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊы
(07.07.2017 ч. № 19-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Муниципалдыг тургузугнуӊ уставы-биле муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊыныӊ – муниципалдыг тургузугнуӊ дээди албан-дужаалдыг кижизиниӊ, федералдыг хоойлуга дүүштүр муниципалдыг тургузугнуӊ уставы-биле тус чер ужур-дузалыг айтырыгларны шиитпирлээри-биле бодунуӊ бүрүн эргелери кылдыр берип каан албан-дужаалы, ол ышкаш тус чер бот-башкарылгазыныӊ өске-даа соӊгулдалыг албан-дужаалдыг кижилериниӊ албан-дужаалдары көрдүнүп турар.
2. Муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊын муниципалдыг тургузугнуӊ уставынга дүүштүр муниципалдыг соӊгулдаларга, чок болза муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органы бодунуӊ составындан, азы муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органы, конкурс түӊнелдери ёзугаар конкурс комиссиязыныӊ киирген кандидаттарыныӊ аразындан соӊгуур.
(27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Муниципалдыг соӊгулдаларга соӊгуткан болза, ол муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органыныӊ составынче кирер болгаш ооӊ даргазыныӊ бүрүн эргелерин күүседир, бир болза чагырганы баштаар.
Муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органы бодунуӊ составындан соӊгаан болза, ол ооӊ даргазыныӊ бүрүн эргелерин күүседир, азы чагырганы баштаар.
Муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органы конкурс комиссиязыныӊ түӊнелдери ёзугаар конкурс комиссиязыныӊ киирген кандидаттарыныӊ аразындан соӊгуткан болза, ол чагырганы баштаар.
3. Муниципалдыг тургузугнуӊ төлээлекчи органыныӊ бүрүн эргелерин хамаатылар чыыжы-биле боттандырар суурларга муниципалдыг тургузугнуӊ баштыӊын хамаатылар чыыжынга соӊгуур болгаш ол чагырга даргазыныӊ бүрүн эргелерин күүседир.
125 чүүл. Тус чер референдуму
Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлужудулгаларында доктааткан чурумну ёзугаар тус чер ужур-дузалыг айтырыгларны чоннуң дорт шиитпирлээр сорулгаларынга тус чер референдумун эрттирип болур.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
126 чүүл. Хамаатыларның хуралдары болгаш чыыштары
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тус чер ужур-дузалыг айтырыгларны сайгарары-биле, чурттакчы чонну тус чер бот-башкарылга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының албан-дужаалдыг кижилериниң ажыл-чорудулгазының дугайында медээлээри-биле, девискээрниң хөй-ниити бот-башкарылгазын боттандырары-биле муниципалдыг тургузугнуң девискээриниң кезээнге хамаатыларның хуралдарын эрттирип болур.
2. Соңгуур эргелиг чурттакчыларының саны 100-тен хөй эвес чурттакчылыг черге тус чер ужур-дузалыг айтырыгларны шиитпирлээринге хамаатыларның чыыштарын эрттирер. Чогуур девискээрниң соңгуур эргелиг чурттакчыларының чартыындан хөйү киришкен болза, хамаатыларның чыыштарын күштүг деп санаар.
127 чүүл. Хамаатыларның эрге-хоойлу чогаадыр идепкейи
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Эрге-хоойлу чогаадыр эрге-биле соңгуур эргелиг хамаатыларның идепкейлиг бөлүү муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи органының нормативтиг эрге-хоойлу актызының доктаатканы чурум ёзугаар санал киирип болур.
2. Хамаатыларның эрге-хоойлу чогаадыр идепкейин амыдыралга боттандырар чурум ёзугаар кииргени муниципалдыг эрге-хоойлу актызының төлевилелин көргениниң түңнелдеринге хамаарыштыр хүлээп алдынган чылдагаанныг шиитпирни албан ёзузу-биле бижимел хевирге ону киирген хамаатыларның идепкейлиг бөлүүнге дыңнадып чедирген болур ужурлуг.
128 чүүл. Тус чер бот-башкарылга органнарының чорудар ажылдары болгаш бүрүн эргелери
1. Тус чер бот-башкарылга органнарының эргелеп башкарар чүүлдеринге болгаш бүрүн эргелеринге федералдыг хоойлужудулгада доктааткан тус чер ужур-дузалыг айтырыглар хамааржыр.
2. Тус чер бот-башкарылга органнарынга федералдыг хоойлу-биле, Тыва Республиканыӊ хоойлузу-биле күрүнениӊ чамдык бүрүн эргелерин берип болур, бир эвес ындыг бүрүн эргелерни боттандырарынга эргежок чугула материалдыг херекселдерни болгаш саӊ-хөөнү дамчыдып берген болза. Дамчыдып берген бүрүн эргелерни боттандырары күрүнениӊ контролюнга турар.
(2-ги пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тус чер бот-башкарылга органнары муниципалдыг өнчүнү боду башкарар, тус чер бюджедин тургузар, бадылаар болгаш күүседир, тус чер үндүрүглерин болгаш чыылдаларын киирер, тус черге хамаарылгалыг өске-даа айтырыгларны шиитпирлээр, ол ышкаш федералдыг хоойлуга дүүштүр бодунуӊ бүрүн эргелери-биле чедингир эмчи дузазын хандырар.
(3-кү пунктуну 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
129 чүүл. Муниципалдыг өнчү
1. Муниципалдыг өнчү тус чер бюджединиң акша-хөреңгилери, муниципалдыг бюджеттен дашкаар фондулар, тус чер бот-башкарылга органнарының эт-хөреңгизи, ол ышкаш муниципалдыг черлер болгаш муниципалдыг өнчү өске-даа бойдус курлавырлары, муниципалдыг бүдүрүлгелер, организациялар, саң-хөө чээли организациялар, муниципалдыг чуртталга фондузу болгаш чурттаар оран-савага хамаарышпас бажыңнар, муниципалдыг өөредилге болгаш эмнелгелер организациялары, культура, күш-культура болгаш спорт талазы-биле организациялар, албан черлери болгаш бүдүрүлгелер, өске-даа шимчээр болгаш шимчевес эт-хөреңги хамааржыр.
(02.05.2014 ч. № 2449 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тус чер бот-башкарылгазының органнары муниципалдыг өнчүнү эргелеп башкарар. Муниципалдыг өнчүде кирип турар эт-хереңгини муниципалдыг тургузугнуң өмунээзинден тус чер бот-башкарылгазының органнары өнчү ээзиниң эргезин боттандырар, а муниципалдыг тургузугларның нормативтиг эрге-хоойлу актылары-биле көрдүнген таварылгада болгаш чурум ёзугаар оларның тускай даалгазын ёзугаар оларның адындан юридиктиг эргелиг черлер болгаш хамаатылар база саналдар киирип болур өнчү ээзи эргени элээр.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Күрүне муниципалдыг өнчүнү күрүне, хуу өнчү, өнчүнүң өске-даа хевирлери-биле бир дөмей деңге хүлээп көөр болгаш камгалаар.
130 чүүл. Тус чер бот-башкарылгазының магадылалдары
1. Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың хоойлуларынга доктааткан тус чер бот-башкарылгазының эргелерин кызыгаарлап болбас.
2. Хамаатыларның дорт күзел-соруун ёзугаар хүлээп алган шиитпирлерни, тус чер бот-башкарылга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылгазының албан-дужаалдыг кижилериниң оларның бүрүн эргелеринге дүүштүр хүлээп алган шиитпирлерин оларның организас-эрге-хоойлу хевири хамаарылга чокка муниципалдыг тургузугнуң девискээринде турар бүдүрүлгелер, албан черлери болгаш организациялар, а ол ышкаш тус чер бот-башкарылга органнары болгаш хамаатылар ыяап-ла күүседир ужурлуг.
3. Тыва Республиканыӊ тус чер бот-башкарылгазыныӊ суд камгалалынга, тус чер бот-башкарылга органнарыныӊ күрүне эрге-чагырга органнары-биле хөй-ниити хүлээлгелерин кады кылганыныӊ түӊнелинде тыптып келген немелде чарыгдалдарныӊ компенсациязынга эргезин, тус чер бот-башкарылгазыныӊ Россия Федерациязыныӊ Конституциязы-биле база федералдыг хоойлулар-биле доктаадып тургусканы, тус чер бот-башкарылгазыныӊ эргелерин кызыгаарлаарынга хоруушкунну тургузарын магадылаар.
(3-кү кезекти 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
4. Чон тус чер бот-башкарылгазын боттандырарынга тус чер референдумунга, муниципалдыг соңгулдаларга, хамаатыларның хуралдарынга болгаш чыыштарынга девискээрниң хөй-ниити бот-башкарылгазын таварыштыр, а ол ышкаш федералдыг болгаш республика хоойлужудулгазынга удурланышкак эвес өске-даа хевирлерге дорт киржир.
(4-кү кезекти 09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
131 чүүл. Тус чер бот-башкарылга органнарының болгаш тус чер бот-башкарылгазының албан-дужаалдыг кижилериниң харысаалгазы
1. Тус чер бот-башкарылга органнары болгаш тус чер бот-башкарылгазының албан-дужаалдыг кижилери Россия Федерациязының хоойлужудулгаларынга дүүштүр муниципалдыг тургузуунуң чонунуң, күрүнениң, юридиктиг черлериниң болгаш хууда кижилерниң мурнунга харысаалгалыг болур.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2-3. Күш чок деп санаар – 09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
132 чүүл. Муниципалдыг тургузугларының албан ёзузунуң ылгавыр демдектери
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
Муниципалдыг тургузуглар федералдыг хоойлужудулгага болгаш геральдиктиг дүрүмнерге дүүштүр төөгүлүг, культурлуг, социал-экономиктиг, национал болгаш туc черниң өске-даа чаңчылдарын илередип турар албан ёзузунуң ылгавыр демдектиг болур эргелиг.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
XIII. ЭГЕ
КОРУМ-ЧУРУМНУ БОЛГАШ ХӨЙ-НИИТИНИҢ АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУУН ХАНДЫРАРЫ
133 чүүл. Корум-чурумну болгаш хөй-ниитиниң айыыл чок чоруун сагыыры болгаш камгалаары
1. Хамаатылар, албан-дужаалдыг кижилер, а ол ышкаш юридиктиг эргелиг черлер өнчүнүң янзы-бүрү хевирлерин болгаш албан-ёзу аайы-биле хамаарылга чокка кижиниң болгаш хамаатыларның эргелерин болгаш хосталгаларын, күрүнениң, хөй-ниитиниң корум-чурумун сагыыр хүлээлгелиг.
2. Корум-чурумну хандырарынга хамаатыларның киржилгези хууда-даа, коллективтиг-даа бооп болур.
134 чүүл. Күш чок деп санаар – 28.12.2020 ч. № 47-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
135 чүүл. Эрге-хоойлу камгалаар органнар
Тыва Республика кижиниң, ниитилелдиң болгаш күрүнениң айыыл чок чоруун хандырар, оларның эт-хөреңгизин, ооң иштинде мал-маганын камгалаар xөй-ниитиниң корум-чурумун камгалап кадагалаар болгаш кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел чорудар сорулга-биле ажыл-чорудулгазын федералдыг хоойлужудулга-биле таарыштырып турар эрге-хоойлу камгалаар органнар-биле кады ажылдаар.
XIV ЭГЕ
KYPYHE БОЛГАШ МУНИЦИПАЛДЫГ АЛБАННЫҢ YНДЕЗИННЕРИ
136 чүүл. Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албаны
(03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
1. Тыва Республиканың девискээринге күрүнениң хамааты албанын Россия Федерациязының күрүне албанын таарыштыр өйлеп турар федералдыг хоойлулар-биле, Тыва Республиканың хоойлулары-биле дүүштүр боттандырар.
2. Тыва Республиканың девискээринге Россия Федерациязының хамаатылары күрүне албанынче кирер талазы-биле дең байдалдарлыг болур.
3. Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албаны Россия Федерациязының күрүнениң хамааты албанын тургузуп турар ооң бир кезээ болур.
4. Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албанының албан-дужаалында мергежил аайы-биле албанның ажыл-чорудулгазын албан-дужаалга томуйлаар дугайында акт-биле, албан-ажыл контрактызы-биле дүүштүр боттандырып турар, болгаш Тыва Республиканың бюджединиң акша-хөреңгизинден төлеп турар шалыңны ап турар Россия Федерациязының хамаатызы Тыва Республиканың күрүнениң хамааты албан-хаакчызы болур.
137 чүүл. Муниципалдыг албан
1. Муниципалдыг албан – күш-ажыл керээзин (контрактыны) чарар арга-биле муниципалдыг албанның албан-дужаалдарын ээлеп турар доктаамал үндезинге ажылдаар профессионал ажыл-чорудулга болур.
(03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тус чер бюджединиң акша-хөреңгизинден төлеп берип турар шалың алыр дээш муниципалдыг албанның албан-дужаалынга хамааржыр хүлээлгени, федералдыг хоойлулар-биле болгаш Тыва Республиканың хоойлулары-биле дүүштүр, муниципалдыг хоойлу-дүрүм актылары-биле тодараткан чурум ёзугаар күүседип турар хамааты муниципалдыг албан-хаакчы болур.
(2-ги кезекти 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканың девискээринге Россия Федерациязының хамаатылары муниципалдыг албанче кирер талазы-биле дең байдалдарлыг болур.
(3-кү кезекти 03.03.2012 ч. № 1214 ВХ-1 Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
XV ЭГЕ
АДМИНИСТРАТИВТИГ ДЕВИСКЭЭР ТУРГУЗУУ
138 чүүл. Административтиг девискээр үлелгези
1. Тыва Республика хоорайлардан, кожууннардан (муниципалдыг районнар) болгаш Тыва Республиканың Баштыӊыныӊ кииргени-биле Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламениниң) бадылаары республиканың административтиг девискээр үлелгезиниң даңзызы-биле тодараттынар өске-даа административтиг девискээр кезектерден болгаш чурттакчылыг черлерден тургустунар.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I, 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың составында:
а) кожууннар (муниципалдыг районнар) – Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Кызыл, Мөңгүн-Тайга, Өвүр, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Таңды, Тере-Хөл, Тес-Хем, Тожу, Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл болгаш Эрзин;
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
б) хоорай округтары – Кызыл, Ак-Довурак.
(09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
в) чурттакчылыг черлер (хоорай болгаш көдээ чурттакчылыг черлер).
(«в» иштики пунктуну 09.12.2006 ч. №1734 УХ-I Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
139 чүүл. Административтиг девискээр тургузуунуң талазы-биле Тыва Республиканың бүрүн эргелери
1. Тыва Республика бодунуң административтиг девискээр тургузуун болгаш административтиг девискээр кезектериниң эрге-байдалын күштүг бооп турар хоойлужудулгага дүүштүр боду бот-тускайлаң тодарадыр.
2. Административтиг девискээр кезектерни тургузарын, дүжүрерин, оларның аразында кызыгаарларны доктаадырын болгаш өскертирин, адын адаарын болгаш эде адаарын, Тыва Республиканың административтиг девискээр ужур-дузалыг өске-даа айтырыгларын чогуур девискээрниң чурттакчы чонунуң санал-оналын база эрге-ажыын барымдаалап, Тыва Республиканың Конституция хоойлузунга дүүштүр шиитпирлээр.
XVI ЭГЕ
ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЗЫНГА ЭДИЛГЕЛЕР КИИРЕР БОЛГАШ ЭДЕ KӨӨPY
140 чүүл. Тыва Республиканың Конституциязының доктаамал болурун хандырары
1. Тыва Республиканың Конституциязының доктаамалы, ону хүлээп алырының болгаш чамдык Конституция чүүлдерин эде көөрүнүң тускай онза чуруму-биле хандыртынар.
2. Тыва Республиканың Конституциязын, а ол ышкаш бо Конституцияның I болгаш XVI эгелеринге эдилгелерни Тыва Республиканың Конституция комиссиязының саналы-биле Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) амгы Конституция ёзугаар көөр болгаш, ол хүлээп алдынганда, ат салыры-биле болгаш чонга таныштырары-биле Тыва Республиканың Баштыӊынче чорудар.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II, 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
141 чүүл. Тыва Республиканың чаа Конституциязын хүлээп алыры
1. Тыва Республиканың Конституциязын ажылдап кылыр дугайында саналдарны Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) болгаш Тыва Республиканың Чазаа киирип болур, ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) саналы Тыва Республиканың Чазаа-биле, а Тыва Республиканың Чазааның саналы Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент)-биле дугуруштунган болур ужурлуг.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелин ажылдап кылыры эргежок чугула деп бот-боттарының аразынга дугурушкан таварылгада, Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) болгаш Тыва Республиканың Чазаа Тыва Республиканың Конституция комиссиязын тургузар, ооң тургузарының болгаш ажыл-чорудулгазының чурумун Конституция хоойлузу доктаадыр. Тыва Республиканың Конституция комиссиязы Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелин ажылдап кылгаш, ону Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) киирер. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелиниң кирген үезинден 14 хонук хуусаада ону Тыва Республиканың референдумунче киирер дугайында шиитпирни хүлээп алыр.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
3. Тыва Республиканың чаа Конституциязы Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының үштүң ийи кезээнден эвээш эвес санныгда хүлээп алдынар. Хүлээп алдынганы Тыва Республиканың чаа Конституциязын 14 хонук иштинде ат салыры-биле болгаш чонга таныштырары-биле Тыва Республиканың Баштыӊынче чорудар.
(08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилели Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) хүлээп алдынмаан болза, азы ону Тыва Республиканың Баштыӊы дедир чандырганда, Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелин Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) база Тыва Республиканың Баштыӊы катап көөрү-биле Тыва Республиканың Конституция комиссиязынче чорудар. Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) азы Тыва Республиканың Баштыӊы дагын катап Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелин хүлээп албас болза, Тыва Республиканың чаа Конституциязының төлевилелин кылыр Конституцияның хоойлу инициативазын бир чылдан эвээш эвес үе соонда киирер (дагын катап хүлээп албаанда).
(3-кү кезекти 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген; 08.11.2010 ч. № 52 ВХ-1, 27.05.2022 ч. № 58-КЗРТ Тыва Республиканың Конституция хоойлуларының эдилгелери-биле бижээн)
142 чүүл. Тыва Республиканың Конституциязынга эдилгелер киирери
1. Тыва Республиканың Конституциязынга эдилгелер киирер дугайында саналдарны Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) депутаттарының үштүң биринден эвээш эвес, азы Тыва Республиканың Чазаа Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң төлевилели кылдыр тургускаш, киирип болур.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
2. Тыва Республиканың Конституциязының I база XVI эгелеринге эдилгелерни бо Конституцияның 141 чүүлүнде көрдүнген чурум ёзугаар хүлээп алыр.
3. Тыва Республиканың Конституциязының II-XV эгелеринге эдилгелерни Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле хүлээп алыр.
(11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң эдилгези-биле бижээн)
4-6. Күш чок деп санаар. – 11.04.2010 ч. № 1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу.
ИЙИГИ КЕЗЭЭ
ХVII ЭГЕ
ШИЛЧИЛГЕлиг байдалдар
143 чүүл. Шилчилге чүүлдер
(3-кү кезеки 11.04.2010 ч. №1859 УХ-II Тыва Республиканың Конституция хоойлузу-биле немей киирген)
1. Тыва Республиканың Конституциязын Тыва Республиканың референдумунга хүлээп алыр болгаш ол бадылаашкын түңнелдериниң талазы-биле албан хуузунда парлаанының хүнүнден эгелеп күштүг болур.
Ооң-биле кады Тыва Республиканың 1993 чылдың октябрь 21-де хүлээп алганы Конституциязы (Үндезин Хоойлузу) оон дараазында өскерилгелери болгаш немелделери-биле кады күш чок болур.
2. Бо Конституцияның күштүг бооп киреринге чедир Тыва Республиканың девискээринге ажыглаттынып турган Тыва Республиканың хоойлулары болгаш өске-даа эрге-хоойлу актыларын бо Конституцияга чөрүшпес кезээ-биле ажыглаттынар. Тыва Республиканың күрүне эрге-чагыргазынын органнары, Тыва Республиканың тус чер бот-башкарылга органнары болгаш эрге-дужаалдыг кижилери боттарының хүлээп алгылааны нормативтиг эрге-хоойлу актыларын бо Конституцияның күштүг бооп кирген хүнүнден бир чыл хуусаа иштинде оларны аңаа дүгжүр кылдыр эдер хүлээлгелиг.
3. Тыва Республиканың Конституциязынга (Үндезин Хоойлузунга) дүүштүр соңгуткан Тыва Республиканың Баштыңы бо Конституцияның күштүг бооп кирген бээр хүнүнден эгелеп доктааткан Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бүрүн эргелерин ооң соңгутканы хуусаазы тѳңгүжеге чедир боттандырар. Тыва Республиканың Конституциязын (Үндезин Хоойлузун) ёзугаар соңгуткан Тыва Республиканың Баштыңының оралакчызы бо Конституцияның күш кирген хүнүнден эгелеп, Тыва Республиканың Баштыңының даасканы-биле соңгутканы хуусаазы төнгүжеге чедир ооң бүрүн эргелериниң чамдыызын боттандырар болгаш Тыва Республиканың Баштыңының бодунуң хүлээлгелерин күүседип шыдавас апарган бүгү таварылгада ону солуп болур.
4. Тыва Республиканың Конституциязын (Үндезин Хоойлузун) ёзугаар соңгуткан Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) бо Конституцияны күштүг бооп кирген хүнүнден эгелеп, соңгутканы хуусаазы тѳнгүже чедир Төлээлекчилер палатазынга болгаш Хоойлужудулга палатазының ооң доктааткан бүрүн эргелерин Тыва Республиканың Конституциязынга эдилгелер киирер бүрүн эргелерден аңгыда боттандырар.
5. Тыва Республиканың чонунуң Улуг Хуралы (съездизи) бо Конституцияның күштүг бооп кирген хүнүнден эгелеп, аңаа дүүштүр Тыва Республиканың Улуг Хуралын соңгужеге чедир Тыва Республиканың Конституциязының II-XV чүүлдеринге эдилгелер киирер талазы-биле бүрүн эргелерни боттандырар.
6. Тыва Республиканың Конституциязын (Үндезин Хоойлузун) дүүштүр тургустунган Тыва Республиканың Чазаа бо Конституцияның күштүг бооп кирген хүнүнден эгелеп, Тыва Республиканың Чазааның эргелерин, хүлээлгелерин болгаш харыысалгазын алыр.
7. Бо Конституцияның күштүг бооп кирген хүнүнден үш ай хуусаада Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) Тыва Республиканың Баштыңы, Тыва Республиканың Чазаа ында көрдүнген Төлээлекчилер палатазының, Хоойлужудулга палатазының депутатгарының, Тыва Республиканың Чазааның Даргазының соңгулдаларының дугайында Тыва Республиканың хоойлуларының, а ол ышкаш республикага күрүне эрге-чагыргазының салгал дамчыыр харылзаазын хандырар. Тыва Республиканың өске-даа Хоойлуларын бирги ээлчегде ажылдап кылырын хүлээп алырын болгаш күштүг бооп кирерин боттандырар хүлээлгелиг.
